Eðlileg orkuskerðing - enginn orkuskortur

Lág staða í miðlunarlónum vegna óhagstæðs veðurfars í vetur olli því að síðla vetrar og í vor þurfti Landsvirkjun að skerða möguleika viðskiptavina sinna á að kaupa raforku sem er umfram það sem fyrirtækinu er skylt að afhenda (í þessu sambandi er ýmist talað um ótrygga orku, umframorku eða afgangsorku, en hugtakið ótrygg orka lýsir þessu sennilega best). 

Vegna þessara skerðinga spannst nokkuð sérkennileg umræða, sem virtist endurspeglast af töluverðum misskilningi um íslenska raforkumarkaðinn. Því var m.a. haldið fram að umrædd skerðing sýndi að Landsvirkjun ætti í fullu fangi með að mæta innlendri eftirspurn eftir raforku og allt tal um útflutning á raforku sé út í hött. Staðreyndin er aftur á móti sú að Landsvirkjun stóð að fullu við alla gerða samninga og nákvæmlega ekkert óeðlilegt við það að viðskiptavinir fyrirtækisins þurfi að sæta skerðingu á möguleikum til að kaupa ótrygga orku (umframorku eða afgangsorku).

Það er reyndar svo að umrædd lág vatnsstaða miðlunarlóna nú í vor er einmitt góð áminning um þá kosti sem myndu fylgja tengingu okkar við annan raforkumarkað. Af einhverjum ástæðum einkenndist umræðan þó fyrst og fremst af því sjónarmiði að ástandið væri til marks um hversu galin hugmynd slík tenging sé. Þetta ber vott um misskilning og það er því tilefni til að staldra aðeins við þetta og skoða hvað þarna var um að ræða.

Eðlilegt ástand í aflokuðu vatnsaflskerfi

Um 71% allrar raforku á Íslandi er framleidd með vatnsaflsvirkjunum. Langstærstu kaupendurnir að þessari orku eru örfá stóriðjufyrirtæki (nánar tiltekið álverin þrjú). Í samningum Landsvirkjunar við þessi fyrirtæki, svo og við aðra helstu viðskiptavini Landsvirkjunar, er eðli málsins samkvæmt kveðið á um kaup og sölu á tilteknu magni af raforku. Til að geta afhent þá orku er nauðsynlegt að tryggja að nægur orkuforði sé til staðar og það er gert með miðlunarlónum. Ef ekki er nóg vatn til staðar til að knýja hverflana í vatnsaflsvirkjununum er jú hvergi unnt að nálgast umtalsvert magn af raforku annarsstaðar frá - því íslenska raforkukerfið er algerlega aflokað. Miðlunarlónin eru því algert lykilatriði í íslenska orkukerfinu.

Það ræðst af úrkomu og afrennsli hversu mikinn orkuforða miðlunarlónin geyma. Þegar horft er til framtíðar er alltaf óvissa fyrir hendi, en raunhæfasta og besta viðmiðunin fæst með því að skoða söguna. Út frá henni er unnt að meta af talsverðri nákvæmni atriði eins og hvaða meðalrennsli megi vænta í lónin og hvert sé líklegt hámarksrennsli og lágmarksrennsli.

Jafnvel lélegt vatnsár þarf að duga til að skila svo miklu vatni í lónin að það nægi til að framleiða umsamda orku. Fyrir vikið eru lónin hönnuð þannig að þar verður oftast mun meiri orkuforði til staðar heldur en það sem raforkusamningar hljóða á um að afhenda - og unnt að að eiga viðskipti með þessa ótryggu orku sem er umfram afhendingarskylduna. Allir sem semja um kaup á slíkri orku eru að sjálfsögðu meðvitaðir um að ekki er víst að hún fáist. Þetta er hefðbundið og skynsamlegt fyrirkomulag í kerfi sem byggist fyrst og fremst á vatnsafli.

Það er sem sagt fullkomlega eðlilegt að af og til sé svo lítið um umrædda ótrygga orku að ekki verði af afhendingu hennar. Þegar sú staða er líkleg eða fyrirsjáanleg tilkynnir orkufyrirtækið viðskiptavinum sínum þar um með tilteknum fyrirvara. Í þessu sambandi er stundum talað um skerðingaheimild orkusalans. Og sú heimild er einfaldlega sjálfsagður hluti viðskiptaumhverfisins og á ekki að koma neinum á óvart.

Orkukaupendur hafa líka skerðingaheimildir

Hafa ber í huga að stórir orkukaupendur njóta einnig tiltekinna skerðingarheimilda og það talsvert rúmra. Af opinberum gögnum má t.d. sjá að þegar Landsvirkjun og Alcoa sömdu um raforkuviðskipti sín var samið um árlega sölu á 4.704 GWst. Alcoa skuldbatt sig þó einungis til að greiða fyrir 85% af því rafmagni (óháð því hvort fyrirtækið noti það rafmagn eður ei). Alcoa á sem sagt rétt á að kaupa allt að 4.704 GWst árlega, en getur skert þau kaup um allt að 15%.

Samningurinn var gerður til 40 ára og umrædd kaupskylda Alcoa auðvitað forsenda þess að unnt væri að fjármagna Kárahnjúkavirkjun (Fljótsdalsstöð). Hér má þó nefna að í svona raforkusölusamningum er ekki kveðið á um bein tengsl milli virkjunar og raforkusamnings; raforkusalinn og -kaupandinn einfaldlega semja um raforkuviðskipti og raforkusalinn ræðst svo í byggingu virkjana ef nauðsynlegt er.

Umræddur mismunur sem er milli kaupskyldu og kaupréttar Alcoa getur kallast skerðingaheimild álversins. Í samningnum eru svo eflaust nákvæm ákvæði um það með hvaða fyrirvara álverið þarf að tilkynna um orkuþörf sína og fyrirhugaða orkuskerðingu af sinni hálfu ef til hennar kemur. Gera má ráð fyrir að hin álverin tvö njóti sambærilegra eða svipaðra orkuskerðingaheimilda. Í því sambandi er reyndar áhugavert að svo virðist sem Rio Tino Alcan í Straumsvík sé nú að nýta sér slíkar skerðingaheimildir - og um leið halda í kaupsamning sinn um nýja orku vegna fyrirhugaðrar stækkunar sem ekki varð af (nema að hluta). Um það áhugaverða mál verður fjallað hér nánar síðar.

Enginn skortur á raforku en óhagkvæm skilyrði fyrir raforkuframleiðendur

Það er ekki orkuskortur á Íslandi. Og ólíklegt að slíkt ástand komi upp. Samt kann þó að vera æskilegt að huga betur að flutningskerfi raforkunnar. Með því að styrkja þá innviði landsins væri unnt að auka t.d. samspilið milli virkjana á Norðurlandi og Suðurlandi og ná betri nýtingu í orkuframleiðslunni. Það mál snýr að Landsneti.

En jafnvel betra flutningskerfi myndi ekki geta útrýmt skerðingum af því tagi sem óhjákvæmilega skapast af og til í hinu aflokaða íslenska vatnsaflskerfi. Ástandið í vor er prýðileg áminning um þennan fylgifisk íslenska vatnsaflskerfisins. Um leið er þetta áminning um það að oftast er orkuforðinn í miðlunarlónunum meiri en unnt er að nýta og þar af leiðandi felur þetta aflokaða kerfi í sér orkusóun. Þetta ætti að beina sjónum allra að kostum sæstrengs, þ.e. tengingar við stærri raforkumarkað.

Sæstrengur myndi gera kleift að nýta virkjanakerfið hér með betri og ábatasamari hætti og auka orkuöryggi. Núverandi skilyrði eru óhagkvæm raforkuframleiðslufyrirtækjunum. Og sökum þess að langstærstur hluti framleiðslunnar er í eigu opinberra fyrirtækja og þar með almennings, ætti að vera breið samstaða meðal þjóðarinnar um slíka sæstrengstengingu. Ef fólk bara opnar augun fyrir raunveruleikanum, en festir sig ekki í misskilningi eða mistúlkunum. 

Athugasemdir

[Jón Þórhallsson, 14.7.2014 kl. 15:36]

Gætir þú giskað á það hvað það liggja mörg MV. ónotuð

í LANDS-KERFINU í dag /300Mv?

http://www.ruv.is/frett/300-megawott-af-onyttri-orku

Ef að það liggja einhversstaðar 300MV, í kerfinu munu þau þá ekki fara beint í þær kísilversmiðjur sem stendur til að reisa?