Tímamót í efnahagssögu Íslands

Í þessari grein er fjallað um nokkur mikilvæg atriði, sem munu hafa afgerandi áhrif á arðsemi í raforkuframleiðslu Íslands á komandi árum.

• Meðalverð er um 20 USD/MWst: Í fyrsta lagi er hér fjallað um meðalverð á raforku til stóriðju á Íslandi. Það er nú um 20 USD/MWst, sem er mjög lágt í alþjóðlegu samhengi; með því lægsta í heimi.
• Tímamót árið 2019: Í öðru lagi er hér fjallað um að stutt er í að stórir langtímasamningar við stóriðjufyrirtæki hér renni út. Sú raforka nemur um 2.600.000 MWst árlega. Það jafngildir framleiðslu fjögurra Búðarhálsvirkjana og reyndar rúmlega það.
• Tækiæri til aukinnar arðsemi: Þessi staða veitir okkur einstakt tækifæri til að stórauka arðsemi af núverandi virkjunum. Þetta er afar mikilvægt og gæti markað jákvæð tímamót í efnahagssögu Íslands. 
• Geysilegir hagsmunir í húfi: Það er mikið hagsmunamál fyrir þjóðina alla að þau fyrirtæki sem kaupa munu þessa orku, sem þarna er senn að losna, greiði fyrir hana sem hæst verð. Þess vegna skiptir miklu að bæði Landsvirkjun og stjórnvöld beiti sér með öflugum hætti í því skyni að vekja áhuga margvíslegra mögulegra kaupenda, svo samkeppni myndist um orkuna.

Einfaldur og skýr samanburður

Þegar rætt er um raforkuverð og samanburð á raforkuverði er æskilegt að upplýsingar séu settar fram með skýrum hætti. Í þessari grein verður raforkuverðið ávallt tiltekið í dollurum per megavattstund (USD/MWst). Og með raforkuverði er hér átt við sjálft raforkuverðið, þ.e. án flutningskostnaðar, án skatta og að sjálfsögðu án dreifikostnaðar. Þessi samanburður ætti því að vera nokkuð skýr.

Að auki skal tekið fram, hér í upphafi, að þær tölur sem hér eru birtar um raforkuverð á Íslandi eiga aðeins við um verðið í viðskiptum Landsvirkjunar, en ekki annarra orkufyrirtækja. Ástæðan er einkum sú að Landsvirkjun hefur undanfarin ár verið mun opnari í upplýsingagjöf sinni; hin raforkufyrirtækin hafa t.d. ekki birt eins upplýsandi tölur um raforkuverð til stórnotenda. Þar að auki hafa erlendar skýrslur oft fyrst og fremst að geyma upplýsingar um raforkusölu Landsvirkjunar og varpa þannig skýrara ljósi á orkusöluna þar.

Það er reyndar svo að Landsvirkjun er langstærsti raforkusalinn hér og hefur því afgerandi áhrif á það hvert meðalverð á raforku hér er. Þess vegna myndi það hvort eð er hafa óveruleg áhrif á upplýsingar um meðalverð raforku til stóriðju á Íslandi, þó svo líka væri litið til raforkusölu annarra orkufyrirtækja hér en Landsvirkjunar. En hafa má í huga að gildandi orkusamningar annarra orkufyrirtækja við stóriðjuna hér, eru fremur til þess fallnir að lækka meðalverðið en hækka það.

Stóriðjan hér greiðir nú um 20 USD/MWst

Samkvæmt opinberum upplýsingum hefur raforkuverð Landsvirkjunar til iðnfyrirtækja undanfarin tvö ár að meðaltali verið um 20 USD/MWst. Hér er stuðst við upplýsingar Landsvirkjunar um hvert meðalverð raforku til iðnaðar án flutnings var árið 2013. Einnig er stuðst við upplýsingar Landsvirkjunar um meðalverð til iðnaðar með flutningi; bæði vegna ársins 2013 og 2014.

Umrætt raforkuverð er vel að merkja síbreytilegt. Því verðið á stórum hluta raforkusölu Landsvirkjunar er tengt álverði (meðalverð á áli þessi umræddu tvö ár, 2013 og 2014, var nánast hið sama). Það sem af er þessu ári (2015) hefur meðalverð á áli lækkað lítið eitt, þ.a. meðalverð raforkunnar til stóriðjunnar hér hefur líka lækkað undanfarna mánuði (þess vegna er meðalverð Landsvirkjunar á raforku til stóriðju í dag sennilega rétt undir 20 USD/MWst).

Fyrst og fremst raforkusala til álvera

Landsvirkjun tilgreinir ekki nákvæmlega hvað átt er við með verði til iðnaðar. En af framsetningu ársreiknings fyrirtækisins má ráða að þar er átt við viðskipti Landsvirkjunar við orkufrekan iðnað. Þarna eru álverin þrjú, í eigu Alcoa, Century Aluminum og Rio Tinto Alcan, umsvifamest. Einnig er járnblendiverksmiðja Elkem/ China National Bluestar Group mjög stór raforkukaupandi. Að auki er svo álþynnuvinnsla Becromal. Viðskiptin við þessi fimm fyrirtæki nema um 85% af allri raforkusölu Landsvirkjunar og viðskiptin við álverin ein nema um 73%. Og þessi umræddu fyrirtæki eru sem sagt að greiða að meðaltali um 20 USD/MWst fyrir rafmagnið frá Landsvirkjun.

Mjög lágt raforkuverð í alþjóðlegu samhengi

Það er athyglisvert að umrætt orkuverð sem framangreind fimm fyrirtæki eru að greiða að meðaltali, fyrir raforkuna frá Landsvirkjun, er ámóta verð eins og lægsta meðalverð sem þekkist til áliðnaðar í heiminum í dag (sjá meira um það hér síðar í greininni). Í alþjóðlegum samanburði er raforkuverð til orkufreks iðnaðar á Íslandi sem sagt mjög lágt og með því lægsta í heiminum.

Þetta staðfesta upplýsingar frá CRU International. Samkvæmt áliti CRU frá 2009 var raforkuverðið til álveranna hér hið 14. lægsta í heiminum af 184 álverum. Og hið 3. lægsta í Evrópu af 32 álverum. Íslenska meðaltalið hefur þó hækkað eitthvað eftir 2010, vegna nýs orkusamnings Landsvirkjunar við Rio Tinto Alcan vegna álversins í Straumsvík.

Stóriðja á Íslandi greiðir lægra raforkuverð en álver í Afríku og Rússlandi

Þrátt fyrir þennan nýja og jákvæða samning Landsvirkjunar vegna Straumsvíkur er meðalverðið á raforku hér til stóriðju ennþá eitt hið lægsta í heiminum - miðað við öll álver veraldarinnar. Þetta sést t.d. af glænýjum upplýsingum, sem ég fékk sendar frá CRU fyrir fáeinum dögum, en þar er um að ræða upplýsingar um orkuverð til álvera árið 2014.

Þar kemur fram að meðalverð á raforku til álvera yfir árið 2014 var lægst í Kanada eða 18-19 USD/MWst (enda eru þar dæmi um álver sem greiða nánast ekkert fyrir raforkuna, en þar er um að ræða óvenjulega og gamla samninga). Og meðalverðið á raforku til álvera í Persaflóaríkjunum er nú nánast hið sama og hér; um 20 USD/MWst. Miðað við óróann og áhættuna í Mið-Austurlöndum kemur nokkuð á óvart að þarna skuli ekki vera verðmunur; Ísland er vafalítið mun öruggari staður fyrir stóriðju.

Bæði álver í Rússlandi (CIS) og álver í Afríku greiða að meðaltali hærra raforkuverð en stóriðjan hér á landi. Það er alveg sérstaklega athyglisvert að orkuverðið til álvera í Afríku er nú að meðaltali rúmlega 30% hærra en hér á landi. Til samanburðar má einnig nefna að skv. Platts hefur algengt verð á raforku til álvera í Bandaríkjunum undanfarin ár verið á bilinu 35-40 USD/MWst. Víðast hvar annars staðar er þetta meðalverð nálægt 35 USD/MWst. Að frátöldu Kína, þar sem raforkuverð til stóriðju er almennt miklu hærra.

Raforkuverðið til orkufreks iðnaðar skiptir langmestu máli

Samkvæmt þessu er meðalverð á raforku til álvera og annarrar stóriðju hér á Íslandi óvenju lágt. Meðalverð til almennra notenda er mun hærra, sem samrýmist eðli magnkaupa (þar er meðalverðið nú á bilinu 30-35 USD/MWst). Þegar leitað er orsaka hins lága meðalverðs hér á raforku, er augljóst að þar vegur þyngst risavaxinn raforkusamningurinn við Alcoa vegna álversins á Reyðarfirði. Hann er frá árinu 2003 og gildir til 2048! 

Þarna skiptir líka miklu raforkusamningur Landsvirkjunar við Century Aluminum vegna álvers Norðuráls í Hvalfirði, sem er frá 1999 og rennur út 2019. Þá er ótalinn annar stór raforkusamningur frá 1999, sem er samningur Landsvirkjunar við járnblendiverksmiðju Elkem/ China National Bluestar Group í Hvalfirði. Sá samningur rennur líka út 2019. Við þetta bætast svo að sjálfsögðu stóriðjusamningar HS Orku og ON/OR.

Stóriðjufyrirtækin greiða mislágt (mishátt) verð fyrir raforkuna

Stóriðjufyrirtækin hérna greiða mislágt verð fyrir raforkuna. Út frá þeim upplýsingum sem liggja fyrir um raforkufyrirtækin og stóriðjuna hér á landi, er unnt að reikna út með mikilli nákvæmni hvaða orkuverð hvert og eitt stóriðjufyrirtækjanna hér er að greiða á hverjum tíma. Það hef ég gert og mun kannski birta þau verð síðar. Í þessari grein er athyglinni beint að meðalverðinu, en ekki orkuverði til einstakra fyrirtækja.

Mikilvæg tímamót framundan

Afkoma íslensku raforkufyrirtækjanna mun í framtíðinni eðlilega ráðast m.a. af því hvaða raforkuverð verður samið um í mögulegum nýjum stórum og meðalstórum samningum. En þegar litið er til allra nánustu framtíðar, þá verður þarna lykilatriði að ná fram hækkunum á verði á raforku sem framleidd er í núverandi virkjunum. Þ.e. að nýta það tækifæri sem skapast þegar stórir raforkusamningar renna út. Þar er árið 2019 afar mikilvægt - og ennþá mikilvægara að byrja strax að laða að nýja mögulega kaupendur að þeirri orku sem þá losnar um.

Það er ánægjulegt við höfum verið að upplifa það að raforkuverð til stóriðjunnar hér hefur hlutfallslega farið hækkandi allra síðustu árin. Þar var mikilvægt skref tekið með áðurnefndum nýlegum samningi Landsvirkjunar við Rio Tinto Alcan (vegna álversins í Straumsvík, en sá samningur tók gildi síðla árs 2010). Með þeim samningi hækkaði raforkuverðið umtalsvert og tenging orkuverðsins við álver fór út – sem dró úr áhættu Landsvirkjunar, bætti lánshæfismat fyrirtækisins og lækkaði þar með fjármagnskostnað þess.

Samt er meðalverðið til stóriðjunnar hér ennþá með því allra lægsta í heiminum. Þess vegna er mjög áhugavert og mikilvægt að nú eru tveir aðrir stórir raforkusamningar senn að renna út. Það gefur tækifæri til að bæta arðsemi Landsvirkjunar verulega – ef rétt verður haldið á spilunum.

Einstakt tækifæri vegna 2019

Umræddir raforkusamningar Landsvirkjunar sem eru senn að renna út, eru annars vegar samningur við bandaríska Century Aluminum (vegna álvers Norðuráls í Hvalfirði) og hins vegar samningur við kínverska Elkem/ China National Bluestar Group (vegna járnblendiverksmiðjunnar). Í báðum tilvikum er um að ræða samninga sem renna út 2019.

Alls eru þetta um 2.600.000 MWst af raforku; raforku sem þegar er virkjuð og mikilvægt að geta selt á sem hæstu verði. Þar af eru um 1.500.000 MWst sem nú fara til Century/Norðuráls (um þriðjungur raforkunnar sem Norðurál notar) og um 1.100.000 MWst sem fara til Bluestar/Elkem. Samtals jafngildir þetta um 310 MW af virkjuðu afli eða þar um bil.

Eins og nefnt var hér í upphafi, jafngildir þessi orka framleiðslu rúmlega fjögurra Búðarhálsvirkjana. Önnur viðmiðun er að þetta orkumagn jafngildir um fimm Kröfluvirkjunum. Eða um 55% af framleiðslu Kárahnjúkavirkjunar. Sem er vel að merkja langstærsta virkjunin á Íslandi. Þarna er því um að ræða mikla orku. Þetta skapar einstakt tækifæri til að ná fram stóraukinni arðsemi af afli, sem þegar hefur verið virkjað.

Hámörkum arðinn af rúmlega fjórum Búðarhálsvirkjunum

Fyrir okkur Íslendinga skiptir miklu að unnt verði að hámarka arðinn af þessari orku. Því þar með myndi hagnaður og arðgreiðslugeta Landsvirkjunar til eiganda síns, sem er íslenska ríkið og þar með íslenskur almenningur, aukast mikið. Hér er vel að merkja um að ræða þegar virkjaða orku - sem nemur fjórum Búðarhalsvirkjunum og hálfri betur. Við erum ekki að tala um eina einustu nýja virkjun í þessu sambandi.

Hagsmunirnir þarna eru augljósir. Og vafalítið er hér að koma fram sú strategía sem lá að baki t.d. virkjununum í Þjórsá a sínum tíma; að með nýjum raforkusamningum yrði unnt að snarauka arðsemi af íslensku orkulindunum. Og þá er ekki átt við að bæta sífellt við nýjum virkjunum, heldur að hækka verðið fyrir raforkuna frá eldri virkjunum eins mikið og mögulegt er hverju sinni.

Þó svo ég hafi vissulega oft verið gagnrýninn á fyrri stóriðjusamninga, er augljóst að margir þeirra samninga eru nú að skapa okkur söguleg tækifæri til að njóta mikilla tekna af nýtingu orkuauðlindanna. Og nú er það okkar íslensku þjóðarinnar að grípa þessi tækifæri - en ekki láta þau renna okkur úr greipum vegna tregðu eða seinagangs eða vegna þröngra pólitískra hagsmuna eða annarra sérhagsmuna.

Mikið í húfi fyrir þjóðina

Mikilvægt er að liðka fyrir samkeppni um þetta mikla magn af endurnýjanlegri, virkjaðri og öruggri orku sem Landsvirkjun hefur þarna til ráðstöfunar. Þar kann að verða samið við fyrri kaupendur, en hugsanlega við einhverja allt aðra sem eru tilbúnir að greiða hærra verð fyrir þessa grænu og öruggu raforku. Þarna kann að vera áhugavert tækifæri til að ná stórum gagnaverum hingað til lands, með allri þeirri fjárfestingu og margvíslegum tækifærum sem myndi fylgja uppbyggingu slíkrar atvinnustarfsemi. Þarna er líka mjög mikilvægt að huga vandlega að því tækifæri sem áhugi Breta á raforkukaupum um sæstreng skapar.

Það er sem sagt svo að nú þarf að vanda vel hvernig fara á með þær 2.600.000 MWst af raforku sem eru að losna 2019. Þær eru nú seldar á verði sem er undir 20 USD/MWst og er með því lægsta í heimi. Um hvern dollar (USD) sem ein MWst hækkar í verði mun hagnaður Landsvirkjunar aukast um u.þ.b. 2,6 milljónir USD, sem jafngildir tæplega 350 milljónum ISK. Hver dollar gefur okkur þarna sem sagt um 350 milljónir ISK.

Arðgreiðslur Landsvirkjunar gætu senn margfaldast

Jafnvel þó svo verð þessarar orku færi einungis í það meðalverð sem álver í Afríku greiða, myndi árlegur hagnaður Landsvirkjunar af þessari orku aukast um a.m.k. 25 milljónir USD, sem eru um 3,3 milljarðar ISK. Til samanburðar má hafa í huga að Landsvirkjun greiddi, vegna síðasta rekstrarárs, 1,5 milljarð ISK í arð. Sú arðgreiðsla myndi þá geta rúmlega þrefaldast á augabragði.

Ef samið yrði um sæstreng milli Íslands og Bretlands yrði árlegi aukahagnaðurinn margfalt meiri. Og yrði þá sennilega mældur í hundruðum milljóna USD og tugum milljarða ISK. Eingöngu vegna þessarar orku sem losnar 2019. Aðalatriði er þó það að hér eru geysilegir hagsmunir í húfi - sama hvernig litið er á málið. Og þess vegna bæði mikilvægt og nauðsynlegt að Landsvirkjun og ekki síður stjórnvöld leggi nú allt kapp á að byggja upp tengsl við mögulega áhugasama kaupendur að raforkunni.

Átta stjórnvöld sig á mikilvægi málsins?

Kannski nægir aukin eftirspurn bæði yngri og eldri atvinnugreina hér á landi til þess að arðurinn af þessari orku, sem nú er samningsbundin til 2019, muni aukast verulega. Engu að síður er afar mikilvægt að ýta ekki frá sér öðrum áhugasömum orkukaupendum. Það er t.a.m. augljóslega beinlínis andstætt hagsmunum Íslands, hversu íslensk stjórnvöld hafa verið treg til að ræða við Breta um áhuga þeirra á raforkukaupum um sæstreng.

Stjórnvöld ættu að skilja mikilvægi þess að leitað sé eftir hæsta raforkuverðinu fyrir þetta mikla orkumagn, sem hér hefur verið til umfjöllunar. Og það sjónarmið ætti auðvitað líka að eiga við um mögulegar nýjar virkjanir, sem kunna að rísa hér á komandi árum og áratugum. En það er afar aðkallandi að íslensk stjórnvöld skilji mikilvægi þess að íslenska þjóðin fái að njóta aukins arðs af þeim virkjunum sem búið er að reisa.

Ísland er í dag að fá eitthvert allra lægsta verð fyrir orkuna sem um getur í heiminum öllum - og það eru fyrst og fremst erlend stórfyrirtæki sem eru að njóta þessa ofurlága raforkuverðs. Þetta eru einfaldar staðreyndir. Þessu er mikilvægt að breyta. Með réttum ákvörðunum geta orkuauðlindirnar og starfandi virkjanir skapað okkur Íslendingum miklu meiri arð. Til að svo megi verða þarf þó mikla einbeitni og vönduð vinnubrögð - þar sem almannahagsmunir verða hafðir að leiðarljósi en ekki sérhagsmunir.