Raforkuframleiðsla - viðskipti eða veðmál?

Vegna óvenju mikillar óvissu á álmörkuðum og yfirvofandi aukins útflutnings á áli frá Kína eru mörg álfyrirtæki í heiminum að draga úr framleiðslu sinni. Og jafnvel að breyta viðskiptamódeli sínu og horfa til annarra framleiðslu sem er vænlegri til að skapa meiri arð en álframleiðsla. Ég mun fljótlega fjalla nánar um þá þróun. Hér er umfjöllunarefnið aftur á móti hvernig Landsvirkjun hefur undanfarið snúið af braut veðmála yfir í það leggja höfuðáherslu á heilbrigð viðskipti og aukna arðsemi í raforkusölunni.

Sú stefnubreyting var alls ekki sjálfsögð. Einungis eru örfá ár liðin síðan til stóð að auka áhættu Landsvirkjunar ennþá meira og gera fyrirtækið ennþá háðara sveiflum í álverði. Það að ég beini athyglinni hér sérstaklega að álinu er ofureðlilegt. Það er jú svo að um 3/4 allrar raforkusölu á Íslandi fer til álvera. Hjá Landsvirkjun er þetta hlutfall nú um 73%.

Jafnvel þó svo þetta hlutfall muni vonandi fara lækkandi til framtíðar (því raforkusala til álvera skilar lágmarksarðsemi til orkufyrirtækja) mun raforkusalan til álveranna hér verða afgerandi áhrifaþáttur fyrir arðsemi Landsvirkjunar á komandi árum. Þess vegna skiptir svo miklu máli hvernig Landsvirkjun hefur náð að draga úr áhættu sinni í raforkusölunni til áliðnaðarins. 

Tvöfalda átti álframleiðslu á Íslandi á örfáum árum

Hér í upphafi er vert að rifja upp að um það leiti sem dró að efnahagshruninu hér á Íslandi voru miklar áætlanir um byggingu nýrra álvera hér. Álframleiðsla á Íslandi, sem þá var um 800 þúsund tonn á ári, var talin geta verið komin í um 1.500 þúsund tonn árið 2015. Þar var horft til nýrra álvera í Helguvík og á Bakka við Húsavík, auk stækkana núverandi álvera. Það var meira að segja rætt um að áliðnaður hér gæti vaxið í að framleiða um 2.500 þúsund tonn af áli árlega, en þar var horft til lengri tíma. Reyndin hefur orðið sú að áliðnaðurinn hér framleiðir nú um 850 þúsund tonn árlega. Og stefnir líklega í að ársframleiðslan verði senn 900 þúsund tonn (vegna framleiðsluaukningar hjá Norðuráli í Hvalfirði).

Það á auðvitað eftir að koma í ljós hvernig áliðnaðurinn hér mun þróast. En það er alþekkt að a.m.k. sum álfyrirtæki hafa mikinn áhuga á að auka framleiðslu sína hér og reisa fleiri álver (sbr. einkum fyrirhugað álver Century Aluminum í Helguvík). Ástæða þessa áhuga er fyrst og fremst sú að hér hafa álfyrirtækin löngum fengið svo hagstæða raforkusamninga að rekstur þeirra hefur verið með eindæmum áhættulítill. Þar að auki er skattkerfið hér álverunum hagkvæmt, svo og reglur um reikningsskil (t.d. engar reglur um hámark skuldsetningar eða lágmark eigin fjár, en slíkar reglur þekkjast víða erlendis).

Hagkvæmni raforkusamninganna fyrir álfyrirtækin hér birtist bæði í fremur lágu grunnverði og að raforkuverðið er tengt sveiflum í álverði á LME (London Metal Exchange). Í þessi sambandi má rifja upp að skv. Century Aluminum nýtur fyrirtækið svo hagkvæms raforkuverðs hér að fjárflæði álversins á Grundartanga er jákvætt svo til sama hvert álverð er hverju sinni: Grundartangi smelter in Iceland generates significant free cash flow in virtually all price environments.

Álfyrirtæki sækjast eftir að velta áhættu yfir á raforkufyrirtæki

Fyrir álfyrirtækið virkar raforkusölusamningur sem tengdur er við álverð á LME fyrst og fremst sem áhættuvörn. Fyrir raforkufyrirtækið svipar þetta aftur á móti meira til veðmáls. Raforkufyrirtækið fær ábata ef álverð hækkar yfir viðmiðunarverð, en missir af tekjum ef álverð lækkar. Raforkufyrirtækið er því að veðja á að álverð hækki.

Fyrir raforkufyrirtækið getur svona fyrirkomulag vissulega leitt til ábata ef verðþróunin á álmarkaði verður upp á við. En fyrst og fremst setur þetta raforkufyrirtækið í hlutverk spákaupmanns á álmarkaði og eykur áhættu þess. Slíkt hlutverk samrýmist illa þeim tilgangi sem raforkufyrirtæki almennt hafa og þá einkum og sér í lagi raforkufyrirtæki í almannaeigu.

Hér hefur tíðkast að svona álverðstengingar séu í raforkusamningunum við álfyrirtækin. Ástæðan er einfaldlega sú að álfyrirtækin hafa lagt mikla áherslu á að fá slíka tengingu þegar samið hefur verið um raforkuviðskiptin. Enda minnkar slík tenging rekstraráhættu álfyrirtækisins. Þetta má líka orða þannig að áhættu sé velt af álfyrirtækinu og yfir á raforkusalann.

Ekki skal fullyrt um það af hverju orkufyrirtækin hér hafa jafnan fallist á slíka verðtengingu. En það verður varla framhjá því litið að hér hafa gjarnan skapast þær aðstæður að stjórnmálamenn og fleiri áhrifamiklir aðilar hafa lagt mikla áherslu á að landa samningum sem tryggi aðkomu nýrrar stóriðju. Í slíkum tilvikum verður samningsstaða viðkomandi orkufyrirtækis óhjákvæmilega töluvert veikara en ella væri. Niðurstaðan verður gjarnan sú að stóriðjan landar geysilega hagkvæmum samningi. Til að sporna gegn slíkri stöðu er afar mikilvægt að auka sjálfstæði orkufyrirtækjanna - og takmarka hlutverk stjórnmálamanna við það að setja almennar leikreglur.

Til stóð að nýr raforkusamningur vegna Straumsvíkur yrði enn eitt veðmálið

Raforkusamningar orkufyrirtækjanna hér og álfyrirtækjanna eru jafnan gerðir til langs tíma (nokkurra áratuga). Það er eðlilegt og hentar báðum aðilum vel, enda verið að efna til stórra fjárfestinga þar sem mikilvægt er að reksturinn skili sem tryggustum tekjum. Af sömu ástæðu er í sjálfu sér nákvæmlega ekkert óeðlilegt við það að álfyrirtækin sækist eftir að raforkuverðið sé tengt álverði. Aðalatriðið er að samningsstaða aðila sé með þeim hætti að ekki halli óeðlilega mikið á annan aðilann.

Vegna þess hversu raforkusamningarnir eru langir skapast mjög fá tækifæri til að breyta t.d. verðákvæðum í þessum miklu viðskiptum. Á árinu 2008 var langt komið að ljúka við nýjan stóran raforkusamning milli Landsvirkjunar og Rio Tinto Alcan, sem er eigandi álversins í Straumsvík. Umrætt álver er hlutfallslega umfangsmikið í raforkukaupum frá Landsvirkjun, en það kaupir um fjórðung allrar þeirrar raforku sem Landsvirkjun framleiðir.

Í umræddum samningsdrögum var bæði að finna ákvæði um hvert orkuverðið skyldi vera og hversu langur samningstíminn skyldi vera. Einnig var þar kveðið á um að orkuverðið væri tengt álverði. Þar með átti að binda um fjórðung allrar raforkusölu Landsvirkjunar við álverð í marga áratugi enn. En vegna efnahagshrunsins hér tafðist að ljúka við þennan mikilvæga og stóra samning. Þáverandi forstjóri Landsvirkjunar, Friðrik Sophusson, ákvað að láta af störfum og síðla árs 2009 var nýr forstjóri ráðinn að fyrirtækinu, Hörður Arnarson. Hann skyldi taka við starfinu ekki síðar en þá í árslok (2009).

Mikilvæg forstjóraskipti í Landsvirkjun

Í framhaldi af forstjóraskiptunum urðu grundvallarbreytingar á afstöðu Landsvirkjunar til nýs raforkusamnings við Rio Tinto Alcan. Nýi forstjórinn, ásamt yfirstjórn fyrirtækisins, taldi útilokað að semja á þeim nótum sem samningsdrögin gerðu ráð fyrir. Þar kom margt til, en meðal þess var afar langur samningstími án nokkurrar endurskoðunar (nærri 30 ár) og að álverðstengingin væri óviðunandi fyrir Landsvirkjun.

Samningaviðræðurnar héldu nú áfram og varð niðurstaðan sú að bæði var samningstímanum breytt og verðtenging við álverð tekin út (þess í stað er raforkuverðið tengt bandarískri neysluvísitölu). Afleiðing þessa er fyrst og fremst sú að áhætta Landsvirkjunar varð minni en ella. Þar með var fyrirtækinu t.d. auðveldara að fjármagna virkjunarframkvæmdir sem leiddu af samningnum, en þar var um að ræða Búðarhálsvirkjun.

Um þetta má lesa í áliti Eftirlitsstofnunar EFTA um raforkusamninginn, frá því í desember 2011. Þar kemur ýmislegt fleira athyglisvert fram. Svo sem það að árið 2009, um það leiti sem staðið hafði til að gera enn einn risastóran raforkusamning við álver hér með langtíma verðtengingu við verð á áli á LME, var raforkuverð til áliðnaðar á Íslandi það 14. lægsta miðað við 184 álver í heiminum (skv. skýrslu ráðgjafar- og greiningarfyrirtækisins CRU). Orðrétt segir: CRU established that out of 184 aluminium smelters worldwide, Iceland provided the 14th lowest price and 3rd lowest out of 32 smelters in Europe.

Í þessu áliti ESA kemur líka fram að raforkuverðið skv. nýja samningnum við Rio Tinto Alcan sé í upphafi jafnt og eða meira en 30 USD/MWst (vegna hækkunar áður nefndrar bandarískrar vísitölu má ætla að orkuverðið þarna núna sé að lágmarki um 33 USD/MWst). Þetta er sérstaklega athyglisvert þegar haft er í huga að undanfarið hefur uppgefið meðalverð Landsvirkjunar til stóriðju verið nálægt 25 USD/MWst. Þessi nýi samningur er því vafalítið mikilvægur þáttur í því að Landsvirkjun hefur í auknum mæli haft svigrúm til að greiða skuldir sínar og greiða arð til eiganda síns; íslenska ríkisins og þar með til íslensks almennings. Því ber að fagna á þessu ágæta 50 ára afmæli Landsvirkjunar.

Athugasemdir

[Þorsteinn Þorsteinsson (IP-tala skráð) 5.5.2015 kl. 19:34]

Enn og aftur er hér um einhliða málflutning að ræða, Ketill, þar sem þú hampar forstjóra Landsvirkjunar á kostnað einnar atvinnugreinar, áliðnaðarins. Jafnvel læturðu í það skína að áliðnaður eigi litla sem enga framtíð fyrir sér, þrátt fyrir 6% árlegan vöxt í eftirspurn eftir áli.

Skrif þín gegn álverunum eru það umfangsmikil og einbeitt að það verður að teljast með ólíkindum. Punkturinn yfir i-ið er svo að þú skulir alveg líta framhjá því hve gríðarlega Landsvirkjun hefur hagnast á raforkusölu til álvera á undanförnum áratugum, eins og fram kom á ársfundi Samáls og slegið var upp á forsíðu Fréttablaðsins í dag þar sem bent er á 150 milljarða fjármunamyndun hjá Landsvirkjun á síðustu 5 árum.

Ég hef áður spurt þig um tengsl þín við Landsvirkjun en þar vefst þér tunga um tönn. Þú berst fyrir því að allar upplýsingar séu uppi á borðum á þessum vettvangi. Til að vera samkvæmur sjálfum þér, ættirðu þá ekki að geta svarað einni einfaldri spurningu undanbragðalaust: Hve mikið fékk félag þitt, Askja Energy Partners, eða þú sjálfur, greitt frá Landsvirkjun og/eða Landsneti, dótturfélagi Landsvirkjunar, á síðustu 5 árum?

[Sigurður Antonsson, 6.5.2015 kl. 07:38]

Nær öll eggin í sömu körfunni. Álverð tengt bandarískri neysluvísitöl síðan 2010? Hvenær hækkaði sú bandaríska um 32%, hef ekki heyrt um 6% verðbólgu á ári í Bandaríkjunum? Hvað hefur rafmagnsverðsvísitalan hækkað á sama tíma í Evrópu? Í farvatninu er aukin verðbólga og olíuverð á uppleið.

Réttmæt gagnrýni pistlahöfundar og málefnaleg. Það sem gerir umræðuna flókna og fjarlæga er að raforkuverðinu er ekki breytt í íslenskar krónur hverju sinni. Aðgengilegt ætti að vera línurit yfir raforkuverð til álvera allt frá því fyrsta álverið var byggt í Straumsvík.

Sé það rétt að kaup greitt til starfsmanna álvera sé lægra en meðallaun í ferðaþjónustu ætti það að vera í umræðunni. Það sem hefur breyst mest undanfarin ár er Landsvirkjun hefur hafið opna umræðu um raforkumál.

Þegar Samfylkingin í Reykjavíkurborg seldi sinn hlut í Landsvirkjun voru dökkir tímar. Ekki tók betur við þegar stjórnmálamenn lögðust yfir Orkuveituna. Ekki bólar enn á upplýstri umræðu um OR eða leiðréttingar á álögum sem lagðar voru á Reykvíkinga til að bjarga OR.