Orkugeirinn á uppleið

Nú eru liðin rúmlega fjögur ár frá því íslenska bankakerfið fór á hliðina - nánast allt í einni svipan. Því miður fór svo að þetta fall nokkurra einkarekinna fyrirtækja, sem aðallega skulduðu erlendum kröfuhöfum, bitnaði hart á íslenskum efnahag. Fyrir því eru ýmsar ástæður sem ekki verða raktar hér, enda flestum kunnar. En meðal afleiðinganna var mikið gengisfall íslensku krónunnar og stórlega dró úr fjárfestingum á Íslandi.

Fólk hefur mismunandi skoðanir á því hvernig til hefur tekist með að rétta íslenskt efnahagslíf við og hvort efnahagsbatinn á Íslandi gangi nógu hratt. Þegar litið er til tölfræðinnar sést að ennþá eru fjárfestingar hér litlar í sögulegu samhengi. Og enn bólar t.d. ekkert á því að framkvæmdir komist á fullt við byggingu álvers í Helguvík ásamt tilheyrandi virkjunarframkvæmdum.

Þetta hefur orðið sumum tilefni til að segja að hér sé hreinlega ekkert að gerast. En þegar betur er að gáð sést að slíkar fullyrðingar standast ekki. Því það er staðreynd að allt frá árinu 2010 hafa fjárfestingar á Íslandi verið á dágóðri uppleið. Það má að hluta til rekja til iðnaðar- og orkugeirans, þar sem bæði hefur mátt sjá ný og áhugaverð verkefni fara af stað og einnig athyglisverð stækkunarverkefni hjá nokkrum stærstu iðnfyrirtækjunum í landinu. Í þessum pistli verður athyglinni beint að nokkrum þessara fjárfestinga.

Fjárfestingar fara vaxandi

Eðlilega eru margir sem myndu vilja sjá hagvöxtinn á Íslandi aukast hraðar en raun ber vitni. Og sjá fleiri fjárfestingaverkefni fara í gang. Það er t.a.m. svolítið súrt að horfa upp á það að fjárfestingar sem hlutfall á af vergri landsframleiðslu (GDP) hafa verið að vaxa hraðar í flestum aðildarríkjum Evrópusambandsins heldur en hér á landi. Og það þrátt fyrir hina alræmdu evrukreppu - sem sumir vilja kalla svo en er í reynd skuldakreppa nokkurra evruríkja.

Já - flest evruríkin hafa verið að upplifa hraðari bata en Ísland. En það kemur reyndar varla á óvart. Bankahrunið hér var víðtækara en í nokkru öðru Evrópulandi og að auki þurfti ríkið hér að bjarga Seðlabankanum frá gjaldþroti. Og gleymum því heldur ekki að hér skall ekki aðeins á bankakreppa heldur líka mjög djúp gjaldeyriskreppa.

Gengi ISK steinféll, lánstraust Íslands hvarf sem dögg fyrir sólu og gjaldeyrisforði landsins gufaði upp. Fyrir vikið reyndist nauðsynlegt að leita aðstoðar Alþjóða gjaldeyrissjóðsins og setja ströng gjaldeyrishöft. Þau valda því að hver sá sem hingað kemur með fjárfestingu er í reynd að læsa þá fjármuni inni í íslenska hagkerfinu. Sá hinn sami veit ekkert hvort eða hvenær sá lás muni opnast. Þetta hlýtur óhjákvæmilega að draga úr áhuga erlendra aðila á því að fjárfesta á Íslandi.

Það er sem sagt varla við öðru að búast en að það taki dágóðan tíma fyrir okkur að komast upp úr kviksyndinu. En þrátt fyrir skellinn sem við fengum, þá er alrangt að halda því fram að hér sé ekkert að gerast. Því, eins og fyrr segir, hefur t.d. mátt sjá ýmis mjög áhugaverð ný fjárfestingaverkefni fara af stað í iðnaðar- og orkugeiranum.

Þessi verkefni eru misstór og mislangt á veg komin. Sum þeirra eru til marks um að þau erlendu fyrirtæki sem best þekkja til atvinnureksturs á Íslandi álíti það vera mjög góan kost að fjárfesta hér. Önnur þessara verkefna gefa ágæta vísbendingu um að fjölbreytni í viðskiptavinahópi orkufyrirtækjanna sé að aukast. Vænta má að það muni smám saman leiða til hækkandi arðsemi í raforkuframleiðslunni.

Þetta er jákvæð þróun. Að arðsemi fari vaxandi í raforkuframleiðslunni er mikið hagsmunamál fyrir allan almenning sökum þess að orkufyrirtækin hér eru að langmestu leyti í opinberri eigu. En þetta er vel að merkja langhlaup. Mjög stór hluti allrar raforkuframleiðslunnar er bundinn langtímasamningum við stóriðjufyrirtækin og þar er verðið lágt. Það að ná umtalsverðri hækkun á arðsemi í raforkuframleiðslu á Íslandi er því augljóslega mikið þolinmæðisverk.

Aukin fjölbreytni

Það er sem sagt svo að þrátt fyrir erfiðleika í íslenska efnahagslífinu undanfarin ár og víðar um heiminn, þá er prýðilegur gangur hér í uppbyggingu sem tengist orkugeiranum. Þarna hefur Landsvirkjun verið í fararbroddi að tryggja nýja orkusölusamninga, en önnur orkufyrirtæki hér munu vafalítið líka njóta góðs af þróuninni.

Skoðum aðeins betur nokkur þeirra verkefna sem um er að ræða. Hér er vel að merkja ekki á ferðinni tæmandi upptalning á öllum þeim orkutengdu verkefnum sem hér hefur verið ráðist í síðustu fimm árin eða svo. Einungis eru nefnd dæmi um nokkur áhugaverð verkefni (og alls ekki ætlunin að móðga þá sem standa að verkefnum sem hér eru ekki nefnd!). En þarna má t.d. nefna eftirfarandi:

Í fyrsta lagi akal hér minnst á opnun tveggja nýrra gagnavera, sem eru gagnaver Verne Global og Thor Data Center (sem nú er í eigu Advania). Í þessu sambandi er ánægjulegt að fyrir örfáum dögum bárust þær fréttir að verið er að stórauka flutningsgetu fjarskiptakaplanna sem Farice rekur milli Íslands og Evrópu. Þetta gefur tilefni til að ætla að brátt verði Ísland ennþá áhugaverðari staðsetning fyrir gagnaver en verið hefur.

Það blasir við að gagnaver eru starfsemi sem mikið verður fjárfest í á næstu árum (þetta er bein afleiðing aukinnar tölvu- og netnotkunar í heiminum). Eigi Ísland að ná til sín dágóðum hluta af gagnavistuninni er áríðandi að landið nái sem bestri samkeppnisstöðu. Samkeppnisstaðan þarna ræðst m.a. af hagkvæmu raforkuverði, að nauðsynleg flutningsgeta sé fyrir hendi og að upplýsa veröldina um hversu náttúrulegar aðstæður hér eru hentugar m.t.t. þeirrar kælingar sem nauðsynleg er í þessari starfsemi. Landsvirkjun hefur einmitt sett sér ákveðin markmið um að ná umtalsverðum hluta af þessum markaði, með sölu á raforku til nýrra gagnavera, og ánægjulegt að sjá fyrstu árangursríku skrefin þar.

Annað dæmi um ný og áhugaverð verkefni í orkugeiranum eru raforkusölusamningar Landsvirkjunar og Rarik í tengslum við iðnaðaruppbyggingu endurvinnslufyrirtækisins GMR. Það fyrirtæki hefur verið á fullu í framkvæmdum við Grundartanga í Hvalfirði. Þar er að rísa ný endurvinnslustöð á efnum sem falla til við rekstur álvera hér á Íslandi. Meðal afurða GMR verða stálstangir sem munu fljótlega bætast við íslensk útflutningsverðmæti.

Samkvæmt fréttatilkynningum af þessu verkefni nemur fjárfestingin þarna alls um tveimur milljörðum króna og skapar tvo tugi nýrra starfa. Stærsti fjárfestirinn í GMR er íslenska fjárfestingafélagið Strokkur Energy, en þar á bæ virðast menn ansið lunknir í að átta sig á möguleikum sem íslenski raforkumarkaðurinn býður upp á. Strokkur Energy á einmitt stóran hlut í nýju aflþynnuverksmiðjunni við Eyjafjörð. Þar er fyrirtækið í samstarfi við þýska rafeindarisann EPCOS í gegnum ítalska iðnfyrirtækið Becromal (sem er að fullu í eigu EPCOS).

Þriðja dæmið um ný orkutengd verkefni er fyrirhuguð uppbygging á kísilmálmverksmiðju á Bakka við Húsavík. Þetta verkefni er skemmra á veg komið en þau sem voru nefnd hér á undan, en gæti orðið talsvert umfangsmikið. Orkuþörfin nemur rúmlega 50 MW virkjun og meira en hundrað manns myndu starfa við verksmiðjuna. Framkvæmdaraðilinn er stórt þýskt fyrirtæki sem nefnist PCC og er með starfsemi í tólf löndum.

Annað stórt verkefni, sem einnig gæti orðið að raunverueika á Bakka, er bygging kísilkarbíðverksmiðju þarna við Húsavík. Að baki því verkefni stendur risastórt franskt fyrirtæki, Saint Gobain, sem er með ársveltu upp á um 40 milljarða evra og hátt í 200 þúsund starfsmenn í meira en sextíu löndum!

Þarna er sem sagt á ferðinni fyrirtæki sem er t.a.m. miklu stærra heldur en Alcoa. Þó svo ennþá sé of snemmt að fullyrða hvort þetta verkefni verður að raunveruleika er þokkaleg ástæða til bjartsýni. Saint Gobain hefur nefnileg áður skoðað tækifæri á Íslandi og fyrirtækið væri tæplega að spá aftur í Ísland nema mikil alvara sé þar að baki.

Öll ofangreind verkefni tengjast Landsvirkjun og verði þau öll að veruleika mun fyrirtækið vafalítið þurfa að auka framleiðslu sína umtalsvert. Þar hljóta að koma til greina jarðvarmavirkjanir á NA-landi og eftir atvikum aðrar virkjanir sem yrðu þá væntanlega í fullu samræmi við nýsamþykkta Rammaáætlun. Samþykkt hennar á Alþingi fyrir nokkrum dögum virðist að vísu ekki hafa skapað þá breiðu sátt sem æskilegt hefði verið. Engu að síður eyðir niðurstaðan vonandi ákveðinni óvissu um framtíðarsýn í raforkuframleiðslu og eykur líkur á að unnt verði að ljúka ennþá fleiri samningum um ný orkutengd verkefni.

Af öðrum orkutengdum verkefnum sem hér eru uppi, er nærtækt að nefna stóra fiskeldisstöð sem mun nýta kælivatn (sjó) frá jarðvarmavirkjun HS Orku á Reykjanesi (Reykjanesvirkjun). Hlýr sjórinn verður nýttur til að rækta hlýsjávarfisk sem kallast Senegalflúra. Þessi fjárfesting er á vegum norska fiskeldisfyrirtækisins Stolt Sea Farm. Þetta norska fiskeldisfyrirtæki er hluti af miklu stærri norskri samsteypu, sem nefnist Stolt-Nielsen og er umsvifamikil í skipaútgerð og flutningum á fljótandi gasi (LNG). En Stolt-Nielsen hefur sem sagt einnig lagt fyrir sig fiskeldi og virðist þar á góðri siglingu.

Fjárfesting Stolt Sea Farm á Reykjanesinu er sögð nema um 5 milljörðum ISK. Sem er talsvert, en samt var svolítið sérkennilegt að heyra fréttamann Sjónvarpsins kalla þetta "stærstu nýfjárfestingu útlendinga hér frá hruni". Það hafa jú miklu stærri fjárfestingaverkefni farið hér af stað og reyndar verið í fullum gangi í nokkur ár.

Þar má nefna stækkunina hjá álverinu í Straumsvík (sem fréttamaðurinn hefur væntanlega ekið framhjá á leið sinni að fiskeldisstöðinni). Það er nefnilega langt í frá að áliðnaðurinn hér sé bara að malla í rólegheitum, þó svo hægt miði í Helguvík. Og það er ekki bara að Rio Tinto Alcan í Straumsvík sé að stækka, heldur er stækkun einnig fyrirhuguð hjá álveri Century Aluminum í Hvalfirði, þ.e. hjá Norðuráli.

Áliðnaðurinn er líka á fullri ferð

Það er staðreynd að stóriðjan greiðir lægsta raforkuverðið. Á móti kemur að þetta eru mjög traustar tekjur fyrir raforkufyrirtækin og það til langs tíma. Þessi viðskipti hentuðu orkufyrirtækjunum hér alveg sérstaklega vel meðan verið var að byggja upp raforkukerfi landsins; bæði framleiðsluna og dreifikerfi Landsnets. Í dag er áliðnaðurinn aftur á móti orðinn það umsvifamikill í hagkerfinu að mikil stækkun þar gæti hugsanlega farið að skapa okkur umtalsverða áhættu.

Mikil og hröð uppbygging áliðnaðar í Kína undanfarinn áratug gæti t.a.m. leitt til umframframleiðslu og langvarandi niðursveiflu á álmörkuðum. Verulegur hluti af raforkusölunni til íslensku álveranna er tengdur álverði, þ.a. þetta er raunverulegur áhættuþáttur. Þar með er ekki verið að segja að hætta eigi að selja raforku til nýrra verkefna í áliðnaðinum. En þarna kann að vera skynsamlegt að taka ekki mjög stór skref - og leggja þess í stað höfuðáherslu á meiri fjölbreytni og hærra raforkuverð en það sem einkennir íslenska orkumarkaðinn í dag.

Undanfarin misseri og ár hefur talsvert mikið verið rætt um mikilvægi þess að auka arðsemi í raforkuframleiðslunni hér. Það mun varla gerast ef enn stærra hlutfall af raforkuframleiðslunni fer til áliðnaðar eða annarrar ámóta stóriðju. Í því ljósi er kannski fremur vafasamt að slíkar stórframkvæmdir samrýmist langtímahagsmunum orkufyrirtækjanna. Mun líklegra er að bætt arðsemi náist með hægari uppbyggingu fyrir fjölbreyttari iðnað.

Til að komast hraðar upp úr efnahagslægðinni kann þó að vera freistandi og jafnvel skynsamlegt að ná hér inn stórum verkefnum eins og felast í aukinni álframleiðslu. Og þá kannski alveg sérstaklega verkefnum sem eru hóflega stór, þ.a. hér komi mikil erlend fjárfesting inn en að verkefnin séu samt ekki svo stór að það skapi efnahagsbólu og ekki svo stór að það komi óþægilega niður á skuldsetningu orkufyrirtækjanna.

Lykilatriðið er sem sagt ekki nýtt álver heldur miklu fremur aukin fjölbreytni og eftir atvikum hóflega stór stóriðjuverkefni. Og það skemmtilega er að þetta er einmitt það sem er að gerast.

Þar hefur álverið í Straumsvík verið í fararbroddi með framkvæmdir upp á tugmilljarða ISK, sem auka framleiðslugetu álversins um heilan fimmtung. Þetta gerist ekki með nýjum kerskála, heldur hækkun á rafstraumi í núverandi kerum, ásamt viðeigandi uppfærslu á ýmsum öðrum búnaði álversins. Einnig breytast afurðir verksmiðjunnar; í stað þess að framleiða s.k álbarra verða afurðirnar sívalar stangir sem eru mun verðmætari afurð.

Umræddar framkvæmdir í Straumsvík hafa staðið yfir allt síðan á árinu 2010 og verður lokið 2014 eða 2015. Um er að ræða fjárfestingu nálægt 60 milljörðum ISK. Og svo þarf auðvitað meiri raforku, sem álverið fær frá Búðarhálsvirkjun sem nú er að rísa. Fullbyggð verður virkjunin 95 MW og þar er um að ræða framkvæmdir upp á um 26 milljarða ISK. Samtals er þetta verkefni allt því líklega nálægt 86 milljörðum ISK (álverið mun reyndar ekki nýta alveg alla raforkuna sem Búðarhálsvirkjun getur framleitt). Þetta er því risastórt í samanburði við áðurnefnt Senegalflúrueldi, en auðvitað eru bæði þessu verkefni jákvæð fyrir efnahagslífið.

En þessi framleiðsluaukning í Straumsvík er ekki eina álversverkefnið þessa dagana á Íslandi. Hjá álbræðslu Norðuráls í Hvalfirði (sem er í eigu Century Aluminum) er byrjuð vinna við stækkun sem gæti numið allt að 50 þúsund tonnum í aukinni framleiðslu á ári. Gangi það eftir verða þetta aðrar tugmilljarða króna framkvæmdir og þá verður hlutfallsleg stækkun Norðuráls álíka mikil eins og stækkunin sem nú er unnið að í Straumsvík. Það er því varla hægt að segja annað en að það sé rífandi gangur í íslenska áliðnaðinum. Og það þó svo ennþá sé allsendis óvíst hvort eða hvenær álver rís í Helguvík.

Ekkert að gerast?

Sem fyrr segir er ofangreint ekki tæmandi talning á öllum þeim orkutengdu verkefnum sem hér hafa verið til framkvæmda síðustu árin eða eru í pípunum. Og hér hefur heldur ekki verið vikið einu orði að olíuleitinni sem brátt mun fara í gang. En það er sem sagt fullt að gerast. Og svo sannarlega ekki hægt að kvarta undan framkvæmdaleysi í íslenska orkugeiranum.