Upprunavottorð raforku eru áhugaverð tekjulind

Undanfarnar vikur hefur skapast nokkur umræða í fjölmiðlum og víðar um upprunavottorð eða upprunaábyrgðir vegna grænnar raforku. Því miður hefur þessi umræða einkennst af talsverðum misskilningi og vanþekkingu. Og margir þeirra sem hafa tjáð sig um þessi mál hafa bersýnilega lítt reynt að kynna sér efnið áður en þeir fjölluðu um það og ennþá síður löggjöfina sem um þetta fjallar. Hér verður útskýrt hvað það er í raun og veru sem felst í svona upprunavottorðum og hver tilgangurinn er með slíkum vottorðum.

Í þessari grein er einnig útskýrt að slík upprunavottorð, sem gefin eru út vegna íslenskra orkufyrirtækja í samræmi við íslenska löggjöf, takmarka á engan hátt möguleika til að kynna og/eða selja íslenska raforku sem endurnýjanlega eða hreina orku. Upprunavottorð draga sem sagt ekki á neinn hátt úr hreinleika eða hreinni ímynd íslenskrar raforku.

Það er líka mikilvægt að leiðrétta það, sem sjá hefur mátt haldið fram, að upprunavottorðin og hugmyndir um sæstreng milli Íslands og Evrópu tengist með einhverjum hætti. Þarna á milli eru nákvæmlega engin tengsl. Enda hafa upprunavottorð ekkert með raforkuflutninga að gera né hafa þau áhrif á innflutning eða útflutning a raforku. Í umræðunni undanfarið hefur því miður oft mátt sjá þessu öllu blandað saman í einn hrærigraut. Sem er til þess fallið að rugla fólk í rýminu og útbreiða misskilning sem á sér enga stoð í raunveruleikanum. Það furðulegasta er að enginn fjölmiðill hefur séð ástæðu til að fjalla um þessi mál með vönduðum hætti. 

Upprunavottorð er opinber staðfesting á uppruna orkueiningar

Í hnotskurn felst upprunaábyrgð eða upprunavottorð raforku í því að raforkuframleiðandi getur fengið opinbera viðurkenningu á því að tiltekið magn af orku, sem hann hefur framleitt á ákveðnu tímabili, hafi verið framleidd með nýtingu endurnýjanlegra auðlinda. Hver slík viðurkenning nær til einnar einingar af raforku (svo sem einnar MWst). Þetta fyrirkomulag eða kerfi er vel þekkt í mörgum löndum, m.a. í Bandaríkjunum og Evrópulöndum.

Raforkuframleiðandi sem framleiðir græna orku getur selt slík upprunavottorð. Hvert vottorð nær til einnar einingar af grænni raforku sem fyrirtækið hefur framleitt á ákveðnu tímabili. Sá sem kaupir þetta upprunavottorð er í reynd að kaupa staðfestingu á því að ein eining af grænni raforku hafi verið framleidd á ákveðnu tímabili. Hver og ein upprunaábyrgð eða upprunavottorð er því staðfesting á því  að umrædd græn eining af raforku (oftast ein MWst) hafi verið framleidd. Og að með kaupum á upprunavottorðinu hafi kaupandinn styrkt eða eflt framleiðslu grænnar raforku.

Upprunavottorð má selja og sá sem kaupir upprunavottorð má nýta sér hina opinberu staðfestingu til að sýna að með kaupunum á upprunavottorðinu hafi hann átt þátt í að styðja við framleiðslu á grænni orku. Umræddur stuðningur kaupanda upprunavottorðins felst í því að hann greiddi vissa fjárhæð fyrir upprunavottorðið, sem eru auknar tekjur fyrir þann sem framleiddi hina grænu orku. Þar með hlaut umræddur framleiðandi grænu orkunnar meiri tekjur vegna umræddrar orkueiningar en ella hefði verið.

Grunnurinn felst í því að hvetja til minni losunar gróðurhúsalofttegunda

Tilgangurinn með upprunavottorðum grænnar raforku er fyrst og fremst sá að liðka fyrir því að hlutfall slíkrar raforku aukist og um leið að hlutfall raforku sem byggist á kolvetnisbruna minnki. Upprunavottorð af þessu tagi eru sem sagt einn þáttur i því að finna árangursríkar leiðir eða hvata til að auka framleiðslu á orku frá endurnýjanlegum orkugjöfum. Og reyna þannig að tempra eða draga úr bruna á kolvetniseldsneyti, þ.e. kolum, jarðgasi og olíu, til raforkuframleiðslu.

Markmiðið með þessu er að vinna gegn losun gróðurhúsalofttegunda. Sem hefur verið álitinn mikilvægur þáttur í alþjóðasamstarfi a.m.k. allt frá árinu 1992, þegar samþykktur var Samningurinn um varnir gegn loftslagsbreytingum (UN Framework Convention on Climate Change; FCCC). Þar er um að ræða víðtækt alþjóðlegt samstarf, sem m.a. Ísland hefur tekið þátt í.

Markmiðið er að auka hlutfall grænnar raforku

Mikilvægasta atriðið að baki þessarar alþjóðasamvinnu felst sem sagt í því að auka hlutfall endurnýjanlegrar raforku og annarrar orkuvinnslu. Það er alkunna að víðast hvar í heiminum er dýrara að vinna raforku með nýtingu endurnýjanlegra auðlinda heldur en raforku sem framleidd er með kolvetnisbruna (sbr. einkum kolaorkuver og gasorkuver). Þess vegna hefur verið leitast við, víða um heiminn, að finna leiðir og skapa hvata sem gera það áhugavert að auka græna raforkuframleiðslu þrátt fyrir kostnaðinn.

Þar er um að ræða mjög margvíslegar aðgerðir. Styrkjakerfi af ýmsu tagi til handa grænum orkuframleiðendum eru alþekkt. Og víða er beitt beinum niðurgreiðslum til endurnýjanlegrar orkuframleiðslu. Í sumum löndum hefur verið sett lagalega bindandi skylda á raforkufyrirtæki um að tiltekið lágmarkshlutfall framleiðslunnar þurfi að vera græn orka (slíkt fyrirkomulag er t.d. algengt í fylkjum Bandaríkjanna). Allar eiga þessar aðgerðir það sameiginlegt að þær eiga að virka sem hvati til aukinnar framleiðslu grænnar raforku, þ.e. raforkuvinnslu með nýtingu endurnýjanlegra auðlinda.

Upprunavottorðin eru einn þáttur í fjölbreyttu hvatakerfi

Upprunavottorð vegna grænnar raforku eða endurnýjanlegrar raforku eru einn þáttur í þessu hvatakerfi. Með löggjöf um upprunavottorð er raforkufyrirtækjum, sem framleiða græna raforku, heimilað að selja opinbera viðurkenningu á því að tiltekin framleidd raforka hafi verið framleidd með nýtingu endurnýjanlegra auðlinda (t.d. með vatnsafli, jarðvarma, sólarorku eða vindorku). Þar með getur viðkomandi raforkuframleiðandi haft meiri tekjur af hverri seldri einingu af grænni raforku, heldur en hverri seldri einingu af raforku sem hefur verið framleidd með t.d. kolabruna í kolaorkuveri.

Þetta myndar hvata til að framleiða græna raforku, því tekjur vegna slíkrar raforkuframleiðslu verða meiri en ella væri. Og þar með verður orkufyrirtækinu t.d. auðveldara að fjármagna sig og hefur meiri möguleika til að auka ennþá meira við græna raforkuframleiðslu.

Þetta leiðir til þess að hlutfall grænnar raforkuframleiðslu á að geta aukist hraðar en ella væri á því svæði sem kerfi upprunavottorðanna nær til. Í okkar tilviki er umrætt svæði löndin innan EES og ESB (vegna þess að í því samstarfi hafa verið settar sameiginlegar viðmiðanir um upprunaábyrgðir, enda eru orku- og loftslagsmál hluti af samstarfinu skv. samningi okkar um EES). Annað ámóta kerfi er t.d. í Bandaríkjunum.

Sumir kaupendur upprunavottorða leggja áherslu umhverfisvitund

Kaupendur að upprunavottorðum um framleidda græna raforku geta verið afar mismunandi. En með kaupunum hefur sérhver slíkur kaupandi aukið tekjur þess sem framleiddi hina grænu raforku sem upprunavottorðið vísar til. Og þar með stutt við eða eflt framleiðslu á grænni raforku.

Sjálfir njóta kaupendur upprunavottorða mismunandi hags af viðskiptunum. Sumir kaupendur raforku (oftast fyrirtæki) sjá hag í því að kaupa slík upprunavottorð til að sýna að þeir vilja stuðla að aukinni framleiðslu á grænni orku. Í slíku tilviki snúast viðskiptin með upprunavottorð sem sagt fyrst og fremst um umhverfisvitund.

Mögulega mun t.d. að nýtt gagnver Apple í Danmörku kaupa upprunavottorð vegna allrar raforkunotkunar gagnaversins, því Google hefur lagt mikla áherslu á að gagnaverið muni verða kolefnishlutlaust eða sem næst því. Gagnaver í Danmörku, sem tengt er danska raforkuflutningskerfinu, mun að vísu ávallt nota bæði græna raforku og raforku frá kolvetnisbruna. En með kaupum á upprunavottorðum getur gagnaver þar í landi sýnt að það styðji við græna raforkuframleiðslu og vilji þar með nálgast kolefnishlutleysi.

Sumir kaupendur upprunavottorða eru að uppfylla lagaskyldu

Ef kaupandi að upprunavottorði er aftur á móti raforkufyrirtæki sem framleiðir raforku með kolabruna eða gasbruna, er það oftast í þeim tilgangi að nota vottorðið til að uppfylla lagalega skyldu sína um að fyrirtækið (kaupandi upprunavottorðanna) hafi stuðlað að því að tiltekinn fjöldi eininga af grænni raforku var framleidd á ákveðnu tímabili. Eins og áður sagði þá eru slíkar reglur í gildi í mörgum fylkjum í Bandaríkjunum. Og þess vegna er mikilvægur markaður með upprunavottorð þar í landi.

Það er því svo að bæði kaupandi og seljandi upprunavottorðs hafa gagnsemi af viðskiptunum. Sá sem var hinn raunverulegi framleiðandi umræddrar grænnar einingar af raforku fékk hærri tekjur af þeirri orku en ella hefði verið - og er því að hagnast meira af raforkuframleiðslu sinni en ella væri. Það skapar augljóslega efnahagslegan hvata til að græn raforkuframleiðsla verði meiri en ella væri. Og kaupandi upprunavottorða getur nýtt þau til að uppfylla lagalega skyldu um að styðja við framleiðslu grænnar orku og/eða til að sýna umhverfisvitund.

Hluti af opinberri orkustefnu

Þó svo kerfið sem kennt er við upprunavottorð grænnar raforku henti þeim sem viðskiptin stunda, er ekki þar með sagt að þetta kerfi upprunavottorða sé óumdeilt. Til að kerfið virki sem skyldi, þ.e. skapi í reynd nógu sterka hvata til að græn raforkuframleiðsla aukist meira en ella væri, er æskilegt að verðið á upprunavottorðunum sé þokkalega hátt. Verðið á upprunavottorðum ræðst af framboði og eftirspurn á markaðnum. Ef verðið er mjög lágt yfir lengri tíma er hætt við að kerfið stuðli lítt að aukinni grænni raforkuframleiðslu.

Þetta kerfi upprunavottorða raforku er sem sagt hluti af opinberri orkustefnu. Og eins og öll önnur afskipti stjórnvalda af orkumálum er slíkt kerfi eða fyrirkomulag eðlilega umdeilanlegt. Þetta kerfi upprunavottorða er í reynd bara enn eitt dæmið um það hvernig raforkugeirinn víða um heiminn stjórnast mjög af margvíslegum afskiptum stjórnvalda. Hér könnumst við t.d. vel við slík afskipti í formi hárra opinberra gjalda á bensín og annað eldsneyti af því tagi. Og í formi jöfnunar á húshitunarkostnaði um landið. Upprunavottorð eru einfaldlega einn þáttur í margvíslegum slíkum afskiptum stjórnvalda af orkumörkuðum. 

Hluti af alþjóðlegri orkustefnu og byggir á markaðslögmálum

Svo er líka vert að nefna hér að þetta kerfi upprunavottorða er alls ekki sér-evrópskt kerfi, eins og ætla mætti af sumum skrifum um upprunaábyrgðirnar í fjölmiðlum síðustu vikurnar. Vissulega eru reglurnar sem um þetta gilda hér á Íslandi hluti af þeim reglum sem gilda um þetta í löndum Evrópusambandsins (ESB) og öðrum löndum innan Evrópska efnahagssvæðisins (EES). En þekktasta kerfið af þessu tagi er vafalítið það bandaríska.

Enda eru Bandaríkin oft framarlega í því að leita umhverfislausna sem byggja á markaðslögmálum. Sem þessi kerfi upprunavottorða einmitt gera; markaðurinn stjórnar alfarið verði á upprunavottorðum og það er því markaðurinn sem sker úr um það hvort kerfið skili þeim árangri sem vænst er af því. Annað slíkt markaðstengt kerfi er sala á heimildum til losunar tiltekinna gróðurhúsalofttegunda; stundum nefndar losunarheimildir.

Upprunavottorð hafa engin áhrif á tölur um raforkuframleiðslu

Mikilvægt er að fólk átti sig á því að upprunavottorðin og markaðurinn með þau er algerlega aðskilinn frá sjálfum raforkumarkaðnum. Þess vegna hefur sala eða kaup á upprunavottorðum nákvæmlega engin áhrif á tölur um framleidda raforku. 

ísland býr við þá óvenjulegu sérstöðu að hér er nánast öll raforka framleidd með nýtingu endurnýjanlegra auðlinda (Noregur er annað dæmi um slíkt land). Þetta eitt og sér er vafalítið meginástæða þess að almennum raforkukaupendum hér þykir sumum erfitt að skilja kerfi upprunavottorða. Og misskilja bakgrunn eða ástæður þess af hverju þeir sjá kjarnorku og kolvetnisorku tilgreinda á raforkuyfirliti sínu. Hér skiptir miklu að að slík skráning hefur nákvæmlega engin áhrif á þá sérstöðu Íslands að vera nær 100% grænn raforkuframleiðandi.

Upprunavottorð draga ekki úr sérstöðu Íslands sem 100% grænn raforkuframleiðandi

Þau raforkufyrirtæki hér sem selja upprunavottorð þurfa skv. umræddu fyrirkomulagi að tiltaka það að vegna sölu upprunavottorða bóki viðkomandi orkufyrirtæki sambærilegt magn af raforku eins og hún er framleidd á gildissvæði vottorðanna. Þar er um að ræða hlutfallstölu miðað við raforkuframleiðslu á gildissvæði upprunavottorðanna (í tilviki íslenskra vottorða er gildissvæðið löndin innan EES og ESB). Þess vegna má nú sjá sambærilegt magn raforku sem unnið hefur verið með bruna á jarðefnaeldsneyti eða með kjarnorku, miðað við hlutfall þeirrar raforku sem kaupandinn kaupir í raun og veru, tilgreint á viðskiptayfirliti raforkukaupenda hér á Íslandi.  

Þetta er gert til að koma í veg fyrir tvískráningu á uppruna hverrar einingar af raforku innan þess svæðis sem upprunavottorðin ná til. Skráningunni er ætlað að tryggja að hver seld orkueining endurnýjanlegrar orku sé aðeins talin einu sinni í sölukerfi upprunaábyrgða. En, eins og áður sagði, hefur þessi skráning engin áhrif á skráningu um raforkuframleiðslu. Umrædd skráning hefur t.d. engin áhrif á það að hér á Íslandi er nær 100% raforkunnar framleidd með vatnsafli og jarðvarma, eins og tilgreint er skýrt og skorinort í gögnum Orkustofnunar. Rétt eins og norska orkustofnunin tilgreinir að nálægt 100% allrar raforku i Noregi er framleidd með nýtingu endurnýjanlegra auðlinda (nær allt með nýtingu vatnsafls). Þarna breytir engu að norsk raforkufyrirtæki selja mikið af upprunaábyrgðum.

Upprunavottorð skapa íslenskum raforkufyrirtækjum kærkomnar aukatekjur

Þetta kerfi upprunavottorða hefur sem sagt engin áhrif á opinbera skráningu á því hvernig íslensk orka er framleidd. Eftir sem áður er þar miðað við hinar raunverulegu staðreyndir. Hér á Íslandi er nálægt 100% allrar raforku framleidd með nýtingu endurnýjanlegrar auðlinda. Og upprunavottorðin breyta engu þar um.

Hver sem er getur vitnað til þessarar staðreyndar um raunverulegan uppruna íslenskrar raforkuframleiðslu í tengslum við framleiðslu sína eða kynningu á vörum sínum eða þjónustu. Þess vegna er ekkert endilega áhugavert fyrir fyrirtæki sem kaupa og nota raforku á Íslandi að kaupa sérstök upprunavottorð. Það er einfaldlega undir hverjum raforkukaupanda komið hvort hann kýs að kaupa opinber upprunavottorð - og hver og einn raforkuframleiðandi ræður því hvort hann sækist eftir að selja slík vottorð.

Fyrir íslensk orkufyrirtæki gefur sala á  upprunavottorðum kærkomnar viðbótartekjur. Sem nýtast til að auka hagnað fyrirtækjanna og eftir atvikum til að lækka raforkuverð hér örlítið og/eða auka arðgreiðslur fyrirtækjanna til eigenda sinna - sem fyrst og fremst er íslenskur almenningur. Ekki veitir af slíkum viðbótartekjum hér á landi, þar sem arðsemin af raforkuvinnslunni er almennt miklu lægri hér en gengur og gerist víðast hvar annars staðar í hinum vestræna heimi (sem er vegna mikillar raforkusölu hér til stóriðju).

Þess vegna hentar þetta kerfi upprunavottorða Íslendingum í reynd prýðilega. Tekjurnar sem þetta skilar hafa að vísu ekki verið nema nokkur hundruð milljónir króna á ársgrundvelli. En það hljóta þó að teljast kærkomnar aukatekjur. Ennþá mikilvægara er þó að sjálfsögðu að íslensk orkufyrirtæki fái aðgang að fjölbreyttari hópi raforkukaupenda, hvort sem það gerist með margvíslegri uppbyggingu hér á landi og/eða með sæstreng.

Undanfarið hefur víða mátt sjá óvandaða umfjöllun um upprunavottorð

Hér á landi hafa undanfarið víða birst villandi upplýsingar eða yfirlýsingar um eðli og tilgang svona upprunavottorða. Þar hafa verið notuð gildishlaðin delluhugtök eins og aflátsbréf, upprunavottorð sögð skerða orkuímynd Íslands og vottorðin verið beintengd við hugmyndir um sæstreng milli Íslands og Bretlands. Allt er það tóm vitleysa.

Það er kannski skiljanlegt að áróðursfjölmiðlun sem einblínir á hagsmuni stóriðjunnar hér og virðist umhugað um að koma höggi á tilraunir Landsvirkjunar til að leggja áhersla á aukna arðsemi, reyni að útbreiða þvælu um upprunavottorð. Verra er að sjá misskilning eða rangfærslur um þetta kerfi koma frá ábyrgari fjölmiðlum eins og Bændablaðinu og Morgunblaðinu. Staðreyndin er sú að sala upprunavottorða breytir engu um tölur um raunverulega orkuframleiðslu á Íslandi. Og slík viðskipti geta ekki með nokkrum hætti skert ímynd Íslands sem lands sem framleiðir nálægt 100% raforkunnar með nýtingu endurnýjanlegra auðlinda.

Lokaorð

Upprunavottorð eru hluti af því fyrirkomulagi að hvetja til aukinnar framleiðslu á grænni orku og efla umhverfisvitund fólks. Hvort þetta er góð og árangursrík leið til þess er umdeilt. Sjálfum hefur mér þótt fremur ólíklegt að þessi tiltekna leið skili jafn góðum árangri eins og henni er ætlað að gera. En það er auðvitað matsatriði.

Aðalatriðið er þó það, að þessi leið getur virkað sem hvatning til meiri framleiðslu á endurnýjanlegri raforku. Og þannig verið einn þáttur í því að vinna gegn losun gróðurhúsalofttegunda. Það virðast sumir Íslendingar eiga erfitt með að skilja - og einkum og sér í lagi þeir sem láta tortryggni útí útlendinga og einkum ESB blinda heilbrigða skynsemi sína.

Upprunavottorð eru eitt af mörgum tækjum í alþjóðlegri samvinnu um að sporna gegn neikvæðum loftslagsbreytingum. Það er staðreynd þessa máls. Það er svo álitamál hvort þessi leið upprunavottorða reynist hafa umtalsverð jákvæð áhrif í þeirri baráttu. Það mun tíminn leiða í ljós.