Kanada er óraunhæft fordæmi

„Raforkuverð í Kanada hefur einnig lækkað. [...] Nýlega hafa verið gerðir stórir orkusamningar við þrjú álver í Kanada sem framleiða yfir milljón tonn af áli eða meira en sem nemur allri álframleiðslu hér á landi. [...] Meðal orkuverð í þeim samningum er mjög svipað og meðalverð til álvera á Íslandi er í dag samkvæmt CRU eða 28 til 31 USD eftir því við hvaða álverð er miðað.“

Framkvæmdastjóri Samáls breiðir út villandi upplýsingar

Textinn hér að ofan er úr grein eftir Pétur Blöndal, framkvæmdastjóra Samtaka álfyrirtækja á Íslandi (Samál). Sem birtist fyrr í sumar hér á mbl.is. Þarna er gefið í skyn að raforkuverð til álvera í Kanada hafi verið lækkað. Og að meðalverð á raforku til álvera á Íslandi sé nálægt 28-31 USD/MWst. Hvort tveggja er rangt. Þarna er því um að ræða afar villandi upplýsingar hjá Pétri og Samáli.

Í fyrsta lagi er meðalverð á raforku til álvera á Íslandi ekki 28-31 USD/MWst. Meðalverð Landsvirkjunar til álveranna hér árið 2014 var rétt rúmlega 26 USD/MWst. Og meðalverð allrar raforku sem seld var til álveranna hér það ár var vafalítið nokkru lægra; sennilega nálægt 25 USD/MWst. Og vegna lækkandi álverðs er meðalverðið hér ennþá lægra það sem af er 2015. Þetta allt á framkvæmdastjóri Samáls að vita - og hætta að breiða út rangar upplýsingar frá CRU. En svo virðist sem Samál hafi lítinn áhuga á staðreyndum, en þeim mun meiri áhuga á að slá ryki í augu fólks.

Í öðru lagi hefur raforkuverðið í nýjum samningum við álver í Kanada ekki verið að lækka, heldur þvert á móti verið að hækka. Með nýju samningunum við þrjú kanadísk álver, sem Pétur vísaði til í grein sinni, hækkaði raforkuverðið (meðalverðið) til umræddra álvera á bilinu 15-20%. Það stóð reyndar til að hækkunin yrði töluvert meiri. En með hótunum um að loka álverunum þremur tókst Alcoa að draga úr verðhækkuninni. Sem var hækkun engu að síður. En ekki lækkun eins og gefið var til kynna í áðurnefndri grein Péturs.

Kanada er þarna óraunhæf viðmiðun

Raforkuverð til álvera er að meðaltali lægst í Kanada (og hæst í Kína). Í mörgum tilvikum kann að vera skynsamlegt að mótun rekstrarumhverfis og samkeppnisstaða fyrirtækja t.d. í Evrópu og þ.m.t. á Íslandi taki mið af því sem gerist í því ágæta landi sem Kanada er. En þar er raforkuverð til álvera þó undanskilið; raforkuverð í Kanada er í reynd algerlega óraunhæf viðmiðun um það hvaða raforkuverð til álvera er almennt samkeppnishæft.

Ástæðan er sú að í Kanada nýtur áliðnaðurinn mikillar og óvenjulegrar sérstöðu. Og þar er raforkan til álvera í reynd niðurgreidd af almenningi. Það er kannski stefna sem Samál hefur áhuga á að innleidd verði hér á landi; að íslenskur almenningur og fyrirtæki niðurgreiði raforku til álveranna. Ef svo er, þá verður Samáli vonandi ekki að þeirri ósk sinni.

Álver í Kanada greiða ekki markaðsverð

Raforkuverð til álvera í Kanada fer sem sagt fjarri því að endurspegla eðlilegt markaðsverð. Mjög lágt meðalverð til álvera í Kanada er álíka fráleit viðmiðun eða fordæmi, eins og að rökstyðja það að meðalverð á raforku til álvera í Kína sé raunhæft fordæmi fyrir orkuver utan Kína þegar þau verðleggja raforku til álvera. Hvort tveggja eru ýkt dæmi um orkuverð, sem endurspegla á engan hátt hvaða raforkuverð til álvera er almennt eðlilegt og raunhæft í okkar vestræna markaðshagkerfi.

Sérstaða Kína felst í því að þar starfar áliðnaðurinn í allt öðruvísi efnahagsumhverfi en almennt gerist annars staðar í heiminum. Þarna er um að ræða ýkta mynd af ríkiskapítalisma í kommúnísku stjórnkerfi. Fyrir vikið hafa kínversk álver getað greitt miklu hærra raforkuverð að meðaltali heldur en álver annars staðar í heiminum gætu staðið undir í rekstri sínum. Og þess vegna m.a. hefur byggst upp fáheyrð umframafkastageta i kínverska áliðnaðinum.

Raforkuverð til kanadískra álvera er niðurgreitt af almenningi

Á hinum enda línuritsins yfir meðalverð á raforku til álvera er raforkuverðið til álvera í Kanada. Þar er um að ræða fyrirkomulag eða verð sem útilokað er að raforkuver utan Kanada geti keppt við. Þarna í Kanada er raforkuverði til álvera beinlínis stýrt af fulltrúum hins opinbera til þess að bæta rekstrarstöðu álveranna - og raforkan til álveranna þar með í reynd niðurgreidd af almenningi og fyrirtækjum í Québec.

Einhverjir kynnu að ætla að þetta myndi valda því að öll álfyrirtæki heimsins myndu vilja staðsetja álver sín í Kanada. Til að geta nýtt sér lága raforkuverðið sem áliðnaður þar nýtur. Eða að kanadíski áliðnaðurinn myndi sífellt fara stækkandi og vera einn helsti uppgangsiðnaður Kanada. Það er þó ekki mögulegt.

Raforkan þarna er eingöngu til álfyrirtækja sem hafa sterka sögulega tengingu við Kanada. Þar er um að ræða fyrirtækin Alcoa og Alcan (nú Rio Tinto Alcan; RTA). Og þó svo þau fyrirtæki njóti sögulegrar stöðu sinnar í Kanada, þá er aðgangur þeirra þar að raforku á botnverði alls ekki takmarkalaus. Þvert á móti er vaxandi þrýstingur á að orkuverðið til kanadísku álveranna hækki. Og sú þróun er þegar byrjuð - þó svo framkvæmdastjóri Samáls gefi annað í skyn.

Bandaríkin og Evrópa eru eðlilegasta viðmiðunin

Til að finna raunhæfar viðmiðanir um hvaða raforkuverð til álvera er eðlilegt í hefðbundnu markaðshagkerfi verður að líta til annarra landa en Kína og Kanada. Þar eru Bandaríkin sennilega raunhæfasta viðmiðunin ásamt nokkrum löndum í Evrópu. Og þar er algengt verð á raforku til álvera á bilinu 35-40 USD/MWst. Sem er næstum því tvöfalt það verð sem er í Kanada. Og um eða rúmlega þriðjungi lægra verð en er í Kína. Þetta umrædda verð, 35-40 USD/MWst, er það verð sem eðlilegast er að orkufyrirtæki og álver á Íslandi taki nú mið af. Þegar og ef slík fyrirtæki hafa áhuga á raforkuviðskiptum sín á milli.

Sögulegar ástæður fyrir kanadíska botnverðinu

Áliðnaðurinn í Kanada nýtur sem sagt sérkjara og sérstöðu (sérstöðu sem utanaðkomandi álfyrirtækjum býðst ekki). Þess vegna er meðalverð til álvera í Kanada hið lægsta í heiminum. Þetta helgast af sögulegum ástæðum.

Í dag er um tugur álvera í fullum rekstri í Kanada (alls eru um tvö hundruð álver starfandi í heiminum öllum). Öll eru kanadísku álverin í Québecfylki, nema eitt sem er í Bresku-Kólumbíu. Öll þessi álver eru undir yfirráðum tveggja fyrirtækja; Alcoa og Alcan (Rio Tinto Alcan; RTA).

Vagga áliðnaðarins er þarna við vatnsföllin miklu sitt hvoru megin landamæranna í austanverðum Bandaríkjunum og Kanada. Þar varð Alcoa (þá nefnt Pittsburgh Reduction Company) fyrsta stórveldið í áliðnaðinum með byggingu risaálvers þeirra tíma skömmu fyrir aldamótin 1900 í nágrenni Niagarafossa. Brátt sá fyrirtækið ennþá betri tækifæri með nýjum álverum við vatnsföllin miklu í Québecfylki. Þar risu gríðarlegar vatnsaflsvirkjanir, sem ennþá knýja kanadísku álverin í Québec.

Alcoa og Alcan stórtæk í Québec

Brátt stofnaði Alcoa sérstakt fyrirtæki um álvinnslu sína í Kanada, sem nefnt var Alcan. Þessi kanadíski hluti Alcoa nefndist fyrst Northern Aluminium Company in Canada og siðar var nafni fyrirtækisins breytt í Aluminum Company of Canada. Sem svo var stytt sem Alcan (nú hluti af Rio Tinto Alcan; RTA).

Þessi tvö gamalgrónu álfyrirtæki, Alcoa og RTA, framleiða nú um þrjár milljónir tonna af áli árlega í Kanada. Sem er um fjórfalt meira en álverin á Íslandi framleiða. Og kanadísku álverin njóta algerra sérkjara vegna raforkunnar - sem ekkert svæði í heiminum getur jafnað nema þá með stórfelldum niðurgreiðslum eða styrkjum. Þess vegna er meðalverð á raforku til álvera í heiminum lægst í Kanada.

Einungis örfá álver af þeim u.þ.b. tvö hundruð álverum sem nú eru í heiminum öllum greiða ámóta lágt raforkuverð eins og álverin í Kanada gera að meðaltali. Þar á meðal eru reyndar tvö álver á Íslandi; álver Norðuráls á Grundartanga og álver Fjarðaáls á Reyðarfirði. Þess vegna er meðalverð á raforku til álvera á Íslandi svo lágt í alþjóðlegum samanburði sem raun ber vitni. En kanadíska botnverðið - eða byggðastefnuverðið - hefur þó tryggt að meðalverðið í Kanada er ennþá lægra en hið íslenska.

Kanadíska byggðastefnuverðið

Botnverðið til kanadískra álvera á sér tvær mikilvægar skýringar. Annars vegar eru álver Alcan (RTA). Þau hafa aðgang að eigin vatnsaflsvirkjunum, sem flestar eru löngu uppgreiddar og raforkukostnaðurinn því sáralítill. Í dag útvega þær virkjanir álverum RTA um 90% allrar raforkunnar sem álver fyrirtækisins í Kanada nota.

Hins vegar eru álver Alcoa, en öll álver Alcoa í Kanada fá mjög ódýra raforku frá fylkisfyrirtækinu Hydro-Québec (eitt af álverum Alcoa hefur nokkra meðeigendur, en að öðru leyti er áliðnaðurinn í Kanada svo gott sem alfarið höndum Alcoa og Alcan/RTA). Raforkan til álvera Alcoa er í reynd niðurgreidd af almenningi í Québecfylki. Því Hydro Québec gæti einfaldlega selt orkuna á hærra verði á hinum risastóra kanadíska (eða bandaríska) raforkumarkaði - þar sem raforkuverðið er almennt miklu hærra en verðið til kanadísku álveranna.

Í gegnum tíðina hefur það verið pólitísk ákvörðun eiganda Hydro Québec - sem er fylkisstjórnin í Québec - að selja álverum Alcoa raforku á undirverði. Þess vegna er afar viðeigandi að nefna lága kanadíska meðalverðið til álvera Alcoa kanadíska byggðastefnuverðið. 

Orkuverðið til Norðuráls og Fjarðaáls er ennþá lægra

Hydro Québec er vel að merkja eitt allra stærsta vatnsaflsfyrirtæki heimsins og ræður því vel við að selja raforku ódýrt til Alcoa. Raforkuverðið í þeim miklu viðskiptum er þó nú orðið talsvert hærra en verðið hér á Íslandi er til bæði Norðuráls og Fjarðaáls. Þau „íslensku“ álfyrirtæki fá orkuna sem sagt á ennþá lægra verði en Alcoa í Kanada. Sá napri raunveruleiki mun væntanlega ekki breytast fyrr en núverandi raforkusamningar við Norðurál og Fjarðaál renna út. Þau fyrirtæki munu því enn um sinn fá raforkuna hér á verði sem er ennþá lægra en kanadíska byggðastefnuverðið (samningur Fjarðaáls gildir reyndar allt fram á 2048).

Umdeild byggðastefna

Skýringin á afar lágu meðalverði á raforku til álvera í Kanada er sem sagt tvenns konar. Annars vegar er umrætt botnverð til komið vegna margra stórra og gamalla vatnsaflsvirkjana sem eru í eigu Alcan (RTA). Hins vegar er kanadíska botnverðið til komið vegna niðurgreiddrar orku til Alcoa.

Umrædd byggðastefnusjónarmið fylkisstjórnarinnar í Québec hafa á síðustu árum orðið sífellt umdeildari. En þarna í Québec er áliðnaðurinn afar gamalgróinn og umsvifamikill - og áhrifameiri en víðast hvar annars staðar í heiminum. Og það birtist í mjög lágu raforkuverði til álveranna.

Lágt raforkuverð til álvera í Kanada endurspeglar engan veginn það markaðshagkerfi, sem flest álver og raforkufyrirtæki á Vesturlöndum starfa í. Þess vegna er í reynd út í hött að t.d. raforku- eða álfyrirtæki á Íslandi beri sig saman við það sem gerist í raforkuviðskiptum álveranna í Québec eða Kanada.

Fyrir vikið verður ennþá augljósara eða áberandi hversu lágt raforkuverðið er til bæði Norðuráls og Fjarðaáls. Sem er með því allra lægsta i heimi. Og er t.a.m. nánast hið sama og meðalverðið til álvera í Kanada, lægra en byggðastefnuverðið í nýjustu raforkusamningunum þar í landi, langt undir meðalverði til álvera í Afríku og ennþá lengra undir meðalverði til álvera í Bandaríkjunum og Evrópu.

Varist að fá rykið frá Samáli í augun

Mikilvægt að bæði íslensk stjórnvöld og íslenskur almenningur láti ekki málflutning Samáls, hagsmunasamtaka álfyrirtækjanna hér, villa sér sýn. Meðalverð á raforku til álvera á Íslandi er mjög lágt; með því lægsta í heimi. Og orkuverðið sem Norðurál og Fjarðaál greiða er sannkallað botnverð. Þetta eru staðreyndir málsins.

Og meira að segja álver Íslenska álfélagsins í Straumsvík (Rio Tinto Alcan; RTA) nýtur raforkuverðs sem er töluvert lægra en t.a.m. meðalverðið er til álvera í Bandaríkjunum og Evrópu og víðar í heiminum. Þess vegna er allt tal um að álverinu í Straumsvík verði lokað vegna hás raforkuverðs eða vegna óbilgirni starfsfólks í kjarasamningaviðræðum augljóslega tóm vitleysa. Tiltölulega slök afkoma álversins þar undanfarið skýrist fyrst og fremst af röngum fjárfestingaákvörðunum hjá RTA.