Olíuþjóð 2035?

Það er skammt stórra högga á milli hér á Klakanum góða. Í janúar sem leið vorum við nánast útnefnd olíuþjóð. Og nú er sagt að við séum líka að verða gullþjóð. Svo voru Norðmenn nýverið að birta nýtt álit sitt á Jan Mayen svæðinu og segja að þar kunni að vera milljarðar tunna af vinnanlegri olíu.

Norska Olíustofnunin (NPD) tekur að vísu fram að það sé líka mögulegt að enga olíu né gas að finna á Jan Mayen svæðinu. Óvissan er sem sagt mjög mikil. En í ljósi fjölmargra frétta af Drekasvæðinu undanfarna mánuði er vert að skoða aðeins betur hverjir það eru sem munu taka fyrstu alvöru skrefin í olíuleitinni í íslenskri lögsögu. Og hvenær megi búast við að sjálf olíuvinnslan hefjist - ef vinnanleg olía finnst:

Faroe Petroleum og Valiant Petroleum í lykilhlutverki í upphafi olíuleitarinnar

Í framhaldi of öðru útboði Orkustofnunar á sérleyfum til rannsókna og vinnslu kolvetnis á Drekasvæðinu, síðla árs 2011, bárust stofnuninni þrjár umsóknir. Einungis tvö fremur lítil fyrirtæki í olíuiðnaðinum komu að þessum umsóknum. Það var svo í byrjum janúar sem leið að fyrstu tvö einkaleyfin til rannsókna og vinnslu kolvetnis á afmörkuðum reitum á Drekasvæðinu voru gefin út.

Úthlutun leyfanna fór fram með pompi og prakt í ráðherrabústaðnum. Þar var sú stjórnsýsluákvörðun að veita tveimur fyrirtækjahópum einkaleyfi til rannsókna og vinnslu formlega staðfest með undirritun Orkumálastjóra á leyfisskjölin. Var það gert í viðurvist fjölmiðlafólks, embættismanna, íslenskra ráðherra, norska olíu- og orkumálaráðherrans og annarra fulltrúa leyfishafa.

Olíufyrirtækin tvö sem eiga aðild að þessum tveimur einkaleyfum eru annars vegar Faroe Petroleum (FP) og hins vegar Valiant Petroleum (Valiant). Að auki eru nokkur íslensk félög þátttakendur í leyfunum með FP og Valiant. Loks er svo norska ríkið með fjórðungshlut í hvoru leyfi fyrir sig í samræmi við milliríkjasamning Noregs og Íslands, sem gerður var fyrir um þrjátíu árum. En það eru FP og Valiant sem eru með traustan meirihluta í hvoru leyfi um sig og augljóst að hitinn og þunginn af olíuleitinni mun hvíla á þessum tveimur félögum.

FP var upphaflega stofnað í tengslum við upphaf olíuleitar á færeyska landgrunninu fyrir um áratug síðan. Í dag er stærsti hluthafinn þar breska Dana Petroleum, sem kóreanska ríkisolíufélagið KNOC á að öllu leyti. Það má því segja að það verði Suður-Kóreumenn sem detti i lukkupottinn ef FP finnur vinnanlega olíu á Drekasvæðinu.

Helstu hluthafar Valiant hafa aftur á móti verið nokkur stór fjárfestinga- og eignastýringarfyrirtæki; m.a. hið risastóra AXA Investment Managers sem er hluti af franska fjármálaveldinu AXA. Þær fréttir bárust svo nýlega að kanadíska olíufélagið Ithaka Energy sé að kaupa Valiant og  vilji með því ná meiri fótfestu í olíuleit í Norðursjó og nágrenni.

Bæði FP og Valiant eru sem sagt með nokkuð öfluga hluthafa. Þetta eru engu að síður fremur lítil olíufélög og hafa að óbreyttu vart burði til að vera í fararbroddi í mjög dýrri olíu- eða gasvinnslu á lítt þekktu svæði. Enda er það svo að í flestum tilvikum eru þessi félög ekki sjálf rekstraraðilar í kolvetnisleit- eða vinnslu (rekstraraðili er það sem nefnt er operator á ensku). Þess í stað eru bæði FP og Valiant oftast einungis nettir fjárfestar í samfloti með mun stærri olíufélögunum.

Í tilviki íslenska Drekasvæðisins eru þessi félög aftur á móti hvort um sig með meirihluta í umræddum tveimur leyfum og eru þar í hlutverki rekstraraðila! Þetta er athyglisvert; ekki síst þegar haft er í huga að Drekasvæðið er lítt kannað svæði. Og líklegt að vinnsla þar verði tæknilega flókin og dýr (vegna dýpis, lítilla fyrirliggjandi gagna, skorts á innviðum o.s.frv.).

Var rétt að veita þessi leyfi?

Sá sem þetta ritar hefur leyft sér að efast um að FP eða Valiant geti að óbreyttu talist uppfylla skilyrði íslensku olíulaganna (lög nr. 13/2001 um leit rannsóknir og vinnslu kolvetnis) til að fá svona einkaleyfi til rannsókna og vinnslu á íslenska landgrunninu. Sú skoðun byggir á því að skv. lögunum má einungis veita svona einkaleyfi til aðila sem hafa "fjárhagslegt bolmagn" til að annast slíka starfsemi, þ.e. rannsóknir og vinnslu. Um þetta hefur verið fjallað í skrifum á öðrum vettvangi og verður ekki skoðað nánar hér.

Orkustofnun komst engu að síður að þeirri niðurstöðu að lagaskilyrðið um fjárhagslegt bolmagn væri uppfyllt. Og stofnunin komst meira að segja að þeirri niðurstöðu þrátt fyrir að við athugun á fjárhagslegum styrk fyrirtækjanna í umsóknarferlinu, hafi hvorki FP né Valiant orðið við óskum um að afhenda gögn um kostnaðaráætlun sína vegna verkefnisins.

Þetta kemur berum orðum fram í minnisblaði sem finna má á vef Orkustofnunar. Þarna virðist Orkustofnun hafa sýnt fyrirtækjunum talsvert mikið umburðarlyndi. Að sumu leyti virðist stofnunin sem sagt hafa teygt sig ansið langt í að veita sérleyfin. Enda kannski ekki sterkt fyrir stofnunina ef þetta annað útboð hefði líka floppað eins og gerðist með fyrsta útboðið.

Aðkoma norska Petoro

Það var svo á síðustu metrunum nú áður en leyfin voru veitt að norska ríkið bættist í hóp leyfishafanna. Það gerðist með því að norska ríkisfyrirtækið Petoro varð þátttakandi í leyfunum f.h. sérstaks sjóðs í eigu norska ríkisins. Sú aðkoma er til komin vegna gagnkvæmra réttinda Íslands og Noregs, sem samið var um í tengslum við afmörkun á lögsögu landanna milli Íslands og Jan Mayen í lok áttunda áratug liðinnar aldar.

Um þau réttindi er fjallað í sérstökum þjóðréttarsamningi frá árinu 1981. Samkvæmt þeim samningi á Noregur rétt á að verða 25% þátttakandi í svona leyfum á afmörkuðum hluta íslenska landgrunnsins (Ísland á samskonar rétt til þátttöku á afmörkuðu svæði Noregsmegin lögsögunnar).

Þennan rétt ákváðu Norðmennirnir að nýta sér (þeir þurfa að taka fjárhagslega áhættu í réttu hlutfalli við það). Það eitt og sér er athyglisvert, enda var þessu mjög fagnað af íslenskum stjórnvöldum. Sumir vilja túlka þessa aðkomu Norðmanna sem gæðastimpil fyrir Drekasvæðið. Í reynd er þessi aðkoma Petoro þó einfaldlega í samræmi við þá stefnu norskra stjórnvalda að Noregur sé í ríkum mæli beinn þátttakandi í kolvetnisleit og -vinnslu á þeim svæðum þar sem Noregur á landgrunnsréttindi.

Um er að ræða einkaleyfi til rannsókna OG vinnslu

Eðlilega fékk leyfisveitingin talsvert pláss í fjölmiðlum og víða í netheiminum mátti einnig sjá umfjöllun og umræðu um þetta mál. Bæði Fréttablaðið og Morgunblaðið fluttu nokkuð ítarlegar og jarðbundnar fréttir af málinu. Sumir aðrir fjölmiðlar sögðu aftur á móti uppblásnar fréttir í hálfgerðum æsifréttastíl; á þeim nótum að hér sé olíuævintýri byrjað og að við Íslendingar verðum brátt olíuþjóð. Þetta var einkum áberandi hjá fréttastofu Stöðvar 2 og Vísis.

Stjórnmálamenn tjáðu sig líka um málið og þá flestir á fremur jákvæðum nótum. Einhverjir töldu þó rétt að minna á að með vinnslu á olíu og gasi á íslenska landgrunninu sé verið að kynda undir neikvæðar loftslagsbreytingar. Því sé tímaskekkja að Íslendingar séu að leyfa slíka vinnslu. Þetta prinsipp er kannski ekki alveg út í bláinn. En það er nú samt svo, að þó svo engin kolvetnisleit yrði við Ísland myndi það ekki hafa nokkur áhrif á eldsneytisnotkun á Íslandi og enn síður úti í heimi. Þar að auki notar Ísland meiri olíu en flest önnur ríki (per capita) og því svolítið kaldhæðnislegt ef Ísland myndi hafna olíuvinnslu innan sinnar lögsögu.

Sjálfur atvinnu- og nýsköpunarráðherrann kom reyndar með sérkennilegasta útspilið. Þegar hann sagði í útvarpsviðtölum að í leyfunum tveimur felist ekki loforð til olíuvinnslu og það eigi eftir að koma í ljós hvort slík leyfi verði veitt. Staðreyndin er sú að þarna var verið að veita viðkomandi fyrirtækjum einkaleyfi til bæði rannsókna og vinnslu á viðkomandi afmörkuðum reitum. Og þessi málsmeðferð hefur legið fyrir í mörg ár. Það að segja að þessi rannsókna- og vinnsluleyfi séu ekki loforð um vinnsluleyfi er því vægast sagt mjög sérkennilegur málflutningur og stenst ekki faglega skoðun.

Umrædd rannsókna- og vinnsluleyfi eru þó háð ýmsum skilyrðum. Og vinnsla á svæðinu mun þurfa að uppfylla margvíslegar reglur um mengunarvarnir o.s.frv. En þarna er engu að síður um að ræða leyfi sem t.d. gera beinlínis ráð fyrir því að leyfishöfum sé heimilt að bora rannsóknaholur eftir olíu og/eða gasi á viðkomandi svæðum. Það er meira að segja svo að ef leyfishafar ákveða að gera engar slíkar tilraunaboranir, munu þeir á endanum þurfa að skila inn leyfinu. Boranirnar eru sem sagt mikilvægur þáttur í leyfinu. Af leyfunum er líka augljóst að ef kolvetnisleitin og rannsóknaholur skila viðunandi árangri, þá yrði ráðist í vinnslu í framhaldinu. Í leyfunum segir t.a.m. orðrétt að eftir rannsóknatímabilið eigi leyfishafi forgangsrétt að vinnslu kolvetnis í allt að 30 ár. Þetta gæti varla verið skýrara.

Heimild en ekki skylda til tilraunaborana

Þrátt fyrir útgáfu þessara tveggja leyfa til rannsókna og vinnslu kolvetnis á Drekasvæðinu er þó ekki víst að til neinnar vinnslu muni koma. Ennþá er nefnilega ekkert vitað um það hvort olíu og/eða gas í vinnanlegu magni sé að finna á svæðinu. Þó svo góðar vísbendingar séu um að olíu og/eða gas kunni að vera þarna að finna, þá á eftir að komast að því hvort svo sé að einhverju ráði og hvort það sé nóg til að vinnsla myndi borga sig. Þess vegna er allsendis ótímabært að tala um olíuævintýri eða að við séum að verða olíuþjóð.

Það er reyndar svo að í þessum tveimur einkaleyfum til rannsókna og vinnslu er ekki lögð skylda eða kvöð á leyfishafa til að bora eina einustu tilraunaborholu. Þar er einungis um að ræða heimild sem einkaleyfishafa er í sjálfsvald sett að nýta eða ekki. Verði niðurstaða leyfishafa sú að bora ekki slíkan brunn eða rannsóknaholu er gert ráð fyrir því að hann/þeir geti ekki haldið leyfinu jafn lengi og ella. Leyfishöfum er sem sagt ekki gert skylt að fara útí neinar slíkar framkvæmdir.

Það er reyndar ólíklegt að af slíkum framkvæmdum verði nema fjársterkari félög komi að leyfunum. Því það er afar hæpið að FP eða Valiant hafi fjárhagslega burði í slíkar framkvæmdir. Ein svona tilraunahola getur kostað nálægt 150 milljónum USD, sem er geysilega hátt hlutfall af öllu núverandi eigin fé þessara félaga. Og það er reyndar svo að reynslan af öðrum svæðum sýnir að oft þarf að bora tugi svona tilraunabrunna áður en olía finnst í vinnanlegu magni! Þess vegna má búast við að olíuleitin taki langan tíma og ólíklegt að verulegur árangur náist nema stærri og fjársterkari félög komi að leitinni.

Olíuleit er langhlaup

Leitin að olíu og/eða gasi byrjar með þeim hætti að leyfishafar ráðast í það sem kalla má grunnrannsóknir á þeim reitum sem rannsókna- og vinnsluleyfin ná til. Þetta verða t.d. bergmálsmælingar og sýnatökur úr hafsbotninum og nokkuð tímafrek úrvinnsla og athuganir á þeim gögnum sem þannig fást. Ef marka má fréttir, þá hafa leyfishafarnir reyndar ekki ennþá tryggt sér skip til rannsóknanna og þess vegna óvíst að rannsóknir á vettvangi hefjist næsta sumar. Það er sem sagt óvíst að öflun nýrra gagna byrja fyrr en sumarið 2014. Þetta á þó auðvitað eftir að koma í ljós.

Samkvæmt umræddum leyfum er ekki nákvæmlega fastsett hvenær þessum grunnrannsóknum eigi að vera lokið. Leyfin tvö eru annars vegar til sjö ára (FP) og hins vegar til tíu ára (Valiant), þ.a. bersýnilegt er að FP hefur metnað til að fara mun hraðar í leitina heldur en Valiant. Hvort það er raunhæft er svo annað mál. Innan þessara tímamarka (7 ár og 10 ár) skulu leyfishafar ekki bara ljúka grunnrannsóknum, heldur skulu þeir líka bora a.m.k. eina tilraunaholu - ef þeir á annað borð telja ástæðu til slíkra framkvæmda. 

Ólíklegt að nokkur tilraunaborun verði fyrr en í fyrsta lagi árið 2017. Það gæti þó dregist um nokkur ár og hugsanlega verður ekkert af borunum fyrr en vel verður komið á þriðja áratug aldarinnar. Og ef fyrirtækin nýta að fullu framlengingarheimildir skv. olíulögunum gæti fyrsta tilraunaholan mögulega fyrst orðið að veruleika á tímabilinu 2023-2029.

Svo er engan veginn víst að FP eða Valiant muni ráðast í neinar boranir. Því eins og áður sagði kveða leyfin ekki á um skyldu til borana (ekki verður borað nema leyfishafar sjálfir ákveði að ráðast í slíka framkvæmd og geiti fjármagnað hana). Þetta er ólíkt því sem oft má sjá í svona einkaleyfum eða sérleyfum í mörgum öðrum löndum, þar sem kveðið er á um skyldu til tiltekinna borana. Það að engin slík skylda er fyrir hendi skv. íslensku leyfunum tveimur minnkar óhjákvæmilega líkurnar á því að olíuleitin verði eins ítarleg og myndi hafa orðið ef kveðið hefði verið á um skyldu til tilraunaborana.

Ef tilraunaborun fer fram og skilar góðum árangri yrði í framhaldinu ráðist í vinnslu. Þar njóta viðkomandi leyfishafar forgangsréttar. Uppbygging á vinnslunni myndi að öllum líkindum taka nokkuð mörg ár í viðbót; sennilega á bilinu 5-10 ár eftir að olía hefur fundist.

Mikil fjarlægð Drekasvæðisins frá landi og alger vöntun á lagnakerfi gerir það að verkum að sennilega mun ekkert af olíunni eða gasinu, sem finnast kann á svæðinu, koma til meðferðar eða vinnslu á Íslandi. Þess í stað yrði sennilega notast við gríðarstórar fljótandi olíu- eða gasvinnslustöðvar (FPSO eða FLNG). Og síðan siglt með afurðirnar beint á hinn stóra markað úti í heimi. Þetta yrði geysileg fjárfesting og það gæti tekið langan tíma að koma vinnslunni í gang (sérstaklega ef þetta yrði fyrst og fremst gasvinnsla).

Hefst olíuvinnsla á Drekasvæðinu kannski árið 2025 eða 2035?

Leyfistímabilið vegna rannsóknanna og borunar tilraunaholu með framlengingum getur orðið allt að sextán ár. Eftir það gæti tekið hálfan eða jafnvel heilan áratug að byggja upp vinnsluna. Þar með myndi vinnslan mögulega ekki hefjast fyrr en um eða nokkru eftir 2035.

En ef leyfishafar ganga hratt í olíuleitina og allt mun ganga eins og í sögu gæti vinnslan auðvitað hafist mun fyrr. Allar spár undir einum áratug eru þó óraunhæfar. Jafnvel þó svo að leitin beri fljótt árangur eru allar líkur á því að það taki a.m.k. fimm ár að finna olíuna/gasið og staðfesta magnið. Og svo tæki a.m.k. önnur fimm ár eða rúmlega það að byggja upp vinnsluna. Þar með gæti vinnsla sennilega í fyrsta lagi hafist um 2025.

Þarna er óvissan mikil og allar tímasetningar fyrst og fremst settar fram í dæmaskyni. E.t.v. er raunsærra að segja að vinnsla myndi hefjast einhvern tímann á tímabilinu 2025-2035. Þegar horft er til reynslunnar annars staðar frá, má jafnvel telja líklegra að þetta yrði nær 2035 heldur en 2025. Allt er þetta að sjálfsögðu háð því að olía og/eða gas í vinnanlegu magni sé á svæðinu. Það er ennþá óvíst.

Svo er vert að hafa í huga að ennþá lengra yrði í að íslenska ríkið myndi byrja að hafa umtalsverðar tekjur af vinnslunni. Gríðarlega fjárfestingu þarf til að byggja upp vinnslu af þessu tagi. Kostnaðurinn myndi hlaupa á milljörðum USD og jafnvel tugum milljarða USD. Það geta liðið mörg ár frá því vinnsla hefst þar til hún fer að skila umtalsverðum hagnaði, með tilheyrandi laglegum skattgreiðslum til íslenska ríkisins.

Það kann því að vera nokkuð langt í að þarna myndist nýr og öflugur tekjustofn fyrir íslenska ríkið. Allt tal um einhvern íslenskan Olíusjóð er því verkefni framtíðarinnar fremur en raunhæft viðfangsefni stjórnmálamanna nútímans. Það er þó auðvitað í góðu lagi að íslenskir þingmenn sýni framsýni og bíði ekkert mjög lengi með að ákveða hvernig best sé að fara með hugsanlega auðlindarentu af mögulegum kolvetnisauðlindum i íslenskri lögsögu. En það liggur sem sagt ekkert ægilega mikið á að taka slíkar ákvarðanir.

Stillum væntingum í hóf

Til skemmri tíma litið munu umrædd tvö einkaleyfi eða sérleyfi varla hafa umtalsverð áhrif á íslenskt atvinnulíf. Þarna verða þó mögulega til einhver ný íslensk störf og/eða sala á einhverri þjónustu vegna rannsóknanna. Aðkoma íslensku verkfræðifyrirtækjanna Mannvits og Verkís að leyfunum með FP og Valiant mun mögulega skila þeim fyrirtækjum einhverjum verkefnum í tengslum við rannsóknirnar - sem er auðvitað hið besta mál. 

En verði leitin og rannsóknirnar á Drekasvæðinu ekki brátt umfangsmeiri en leiðir af þessum tveimur einkaleyfum, þar sem einungis tvö fremur lítil olíufyrirtæki eiga aðkomu, munum við sennilega ekki taka mikið eftir umsvifum á svæðinu allra næstu árin. Þess vegna er eðlilegast að stilla væntingunum mjög í hóf - þó svo hæfileg bjartsýni sé alltaf leyfileg.

Áhugaverð tækifæri utan íslensku lögsögunnar 

Hugsanlega munu fyrstu tækifæri Íslands í að þjónusta olíuleit alls ekki verða á Drekasvæðinu. Heldur í tengslum við olíuleit út af NA-Grænlandi. Þar hefur útboð verið í gangi hjá grænlenskum stjórnvöldum og áhuginn virðist mikill. Miklu meiri en á Drekasvæðinu. Enda eru taldar mun meiri líkur á því að finna vinnanlega olíu þarna við Grænland heldur en á milli Íslands og Jan Mayen.

Svo verður líka spennandi að fylgjast með því þegar norsk stjórnvöld bjóða út sérleyfi á sínum hluta Drekasvæðisins sunnan Jan Mayen. Norska regluverkið er afar hagstætt olíuleitarfyrirtækjum og því vel mögulegt að olíuleitin Noregsmegin færi miklu hraðar af stað heldur en leitin Íslandsmegin.

Það gæti reyndar komið Íslandi prýðilega. Því ef olía finnst Noregsmegin á svæðinu milli Íslands og Jan Mayen á Ísland möguleika á að verða fjórðungshluthafi í þeirri vinnslu. Þetta leiðir af samningi þjóðanna frá 1981 og gefur Íslandi áhættulítið tækifæri á að koma að olíuvinnslu innan norsku lögsögunnar suður af Jan Mayen. Fyrir vikið kunna bestu fjárhagslegu tækifærin fyrir Ísland að leynast í hinum norska hluta landgrunnsins milli Íslands og Jan Mayen! En hvað þarna gerist verður tíminn að leiða í ljós.

Nýtum tækifærin

Það er sem sagt skynsamlegt að gera sér hóflegar væntingar um olíuævintýri á íslenska Drekasvæðinu. En jafnvel þó svo það ævintýri láti á sér standa, þá bendir margt til þess að olíuleit fari brátt á fullt í lögsögu annarra landa hér skammt frá Íslandi; hugsanlega bæði í norskri lögsögu við Jan Mayen og í grænlenskri lögsögu út af austurströnd Grænlands. Það eru talverð tíðindi og kann eitt og sér að eiga eftir að hafa veruleg áhrif á íslenskt efnahagslíf á komandi árum.

Jafnvel þó svo við Íslendingar verðum kannski ekki olíuþjóð, þá eigum við tvímælalaust að gera olíugeirann að okkar sérsviði. Allur Norðursjór og Noregshaf hafa iðað af blómstrandi olíulífi um áratugaskeið og svo á eftir að verða lengi enn. Og nú hefur bæði Barentshafið og Atlantsálar austan Kanada bæst í þann góða hóp; þar á eftir að verða gífurleg leit og vinnsla á komandi árum og áratugum. Loks eru horfur á að talsvert umfangsmiklar rannsóknir séu senn að fara af stað bæði austur af Grænlandi og Jan Mayen.

Þetta kann að gefa bæði íslenskum fyrirtækjum og stofnunum veruleg tækifæri. En við þurfum að byggja upp meiri þekkingu á þessum iðnaði. Þess vegna er tvímælalaust orðið tímabært að bæði Háskólinn í Reykjavík og Háskóli Íslands leggi ríkari áherslu á olíumálin - bæði í kennslu og rannsóknum - heldur en gert hefur verið fram til þessa. Miðað við reynslu höfundar þessa pistils af samskiptum við háskólana, virðist blasa við að þar sé áhuginn hjá Háskóla Íslands mun meiri. HR virðist aftur á móti úti á þekju gagnvart þessum möguleikum. Vonandi stendur það brátt til bóta.