Rafmagnskapall milli Evrópu og Íslands

Raforkuverð í vestanverðri Evrópu (heildsöluverð án skatta) er almennt miklu hærra en hér á landi. Munurinn er gjarnan tvöfaldur og stundum þrefaldur eða jafnvel ennþá meiri.

Þess vegna gætu raforkuframleiðendur á Íslandi hagnast verulega af tengingu við Evrópu. Með slíkri tengingu væri unnt að fullnýta afl vatnsaflsvirkjananna hér þegar raforkuverðið í Evrópu er hátt, en flytja inn rafmagn (og safna í miðlunarlónin) þegar raforkuverð þar er lágt (svo sem að næturlagi).

Stór hluti af hagnaðinum sem þarna yrði til gæti nýst almenningi á Íslandi. Yfir 90% af raforkuframleiðslunni hér á landi er í höndum fyrirtækja í opinberri eigu. Aukin arðsemi raforkufyrirtækjanna gæti skilað háum arðgreiðslum til sveitarfélaga og íslenska ríkisins. Þann arð mætti t.d. nýta til að lækka hér skatta, bæta opinbera þjónustu og/eða safna í sérstakan auðlindasjóð til góðra verka í framtíðinni.

Ætti Landsnet að eiga kapalinn?

Raforkuflutningur innan Evrópu er almennt í höndum sérstakra fyrirtækja, sem oftast eru í eigu ríkisins (þetta er þó ekki algilt). Á Norðurlöndunum er slíkt fyrirkomulag allsráðandi og hér á Íslandi er þetta hlutverk í höndum Landsnets. Landsnet er ekki í beinni eigu ríkisins, en eigendurnir eru allt orkufyrirtæki í opinberri eigu.

Ef farin yrði svipuð leið með eignarhald á rafmagnskapli milli Evrópu og Íslands eins og gert hefur verið með þá sæstrengi sem flytja rafmagn milli Noregs annars vegar og Hollands og Danmerkur hins vegar, yrði Landsnet væntanlega stór hluthafi í strengnum. Þannig eru t.d. raforkuflutningsfyrirtækin norska Statnett og hollenska TenneT sameigendur að neðansjávarkaplinum NorNed.

NorNed er 700 MW sæstrengur milli Noregs og Hollands. Þetta er í dag lengsti neðansjávarkapall af þessu tagi í heiminum, en hann er um 580 km. Horfur eru á að senn verði lagður um 800 km rafmagnskapall milli Noregs og Bretlands. Sæstrengur milli Íslands og Evrópu yrði talsvert lengri eða rúmlega 1.200 km. Þá er miðað við að strengurinn lægi milli Íslands og Bretlands. Mögulega gæti verið ábatasamara að tengingin yrði við Þýskaland eða Holland. Þá yrði kapallinn ennþá lengri.

Kostnaðurinn við að leggja svona sæstreng milli Íslands og Evrópu yrði nokkur hundruð milljarðar króna og reksturinn talsvert áhættusamur (t.d. vegna mögulegra bilana). Því er ólíklegt að Landsnet eða Landsvirkjun eða önnur íslensk fyrirtæki yrðu eigendur að strengnum; fjármögnunin gæti orðið þeim erfið og áhættan of mikil.

Raunhæfara virðist að eigandinn yrði stórt erlent fyrirtæki. Það gæti t.d. verið eitthvert af stóru evrópsku raforkuflutningsfyrirtækjunum eða öflugir fjárfestingasjóðir. Þetta gætu verið sjóðir af því tagi sem eiga norsku gaslagnirnar í Norðursjó (stór kanadískur lífeyrissjóður, þýskt tryggingafélag og fjárfestingasjóður í eigu Abu Dhabi) eða rafmagnskapalinn milli Tasmaníu og ástralska meginlandsins (sem er í eigu fjárfestingasjóðs á vegum ríkisins í Singapore).

Hver á að njóta arðsins sem kapallinn skapar?

Augljóslega myndi eigandi sæstrengs milli Íslands og Evrópu vilja hafa eðlilega ávöxtun af þeirri eign sinni. En það væri mikilvægt að íslensku raforkuframleiðendurnir fengju til sín umtalsverðan hluta af þeim hagnaði sem strengurinn gæti skapað með aðganginum að raforkumörkuðum í Evrópu. Það þyrfti einfaldlega að semja um það hvernig hagnaðurinn af þeirri raforku sem seld yrði um strenginn myndi skiptast milli þeirra sem kæmu að þessum viðskiptum.

Þarna yrði einkum um að ræða þrjá aðila. Í fyrsta lagi er þetta sá sem framleiðir raforkuna. Í öðru lagi er þetta sá sem flytur raforkuna (eigandi strengsins). Í þriðja lagi er þetta sá sem tekur við raforkunni, en Evrópumegin gæti það t.d. verið stórt evrópskt raforkufyrirtæki sem svo selur raforkuna áfram.

Hugmynd að viðskiptamódeli

Það eru ýmsir möguleikar á því hvaða viðskiptamódel yrði fyrir valinu. En það yrði varla af svona framkvæmd nema umtalsverður hluti hagnaðarins af raforkusölu um kapalinn rynni til íslensku raforkuframleiðendanna. Stóra spurningin er hversu stór hluti það gæti orðið.

Þarna gæti mögulega verið um að ræða tiltekið lágmarksverð - og hámarksverð eða hámarkshlutfall af verði umfram lágmarksverð. Þá myndi t.d. Landsvirkjun alltaf fá tiltekið lágmarksverð fyrir alla þá raforku sem kaupandi handan strengsins væri búinn að skuldbinda sig til að kaupa (sá kaupandi gæti verið evrópskur raforkuframleiðandi sem svo selur íslensku raforkuna áfram).

Þegar markaðsverðið á viðkomandi svæði Evrópumegin væri yfir tilteknu viðmiðunarmarki (sem væri hærra en lágmarksverðið) fengi svo Landsvirkjun tiltekið hlutfall af mismuninum (aukahagnaðinum). Þar gæti verið samið um tiltekið hámark eða viðmiðun. Kaupandinn Evrópumegin fengi svo allar umframtekjurnar til sín þegar raforkuverðið væri hærra en þetta viðmiðunarverð (þ.e. hærri mörkin).

Þarna væri þá í reynd um þrennskonar viðmiðanir að ræða. Í fyrsta lagi fast lágmarksverð. Í öðru lagi hærra viðmiðunarverð þar sem íslenski raforkuframleiðandinn fengi dágóðan hlut af umframtekjunum í sinn hlut. Og loks í þriðja lagi enn hærra viðmiðunarverð eða þak, þar sem lítið eða jafnvel ekkert af umframtekjunum rynni til íslenska framleiðandans. Við Íslendingar myndum eðlilega vilja hafa þetta þak sem hæst, en verðum um leið að hafa í huga að lægra þak gæti verið hvatning til að lágmarksverðið verði hærra en ella væri.

Eigandi kapalsins fengi svo fast gjald (fastar tekjur) á hverja kWst sem færi um strenginn. Þar yrði væntanlega samið um tiltekið lágmarksmagn (sem um leið væru lágmarkstekjur af rekstri kapalsins). Greiðsla á þessu gjaldi gæti skipst á milli Landsvirkjunar og þess sem búinn er að skuldbinda sig til að kaupa raforkuna á lágmarksverði Evrópumegin. Hvort skiptingin yrði 50/50 eða önnur er samningsatriði.

Loks gæti Landsvirkjun nýtt strenginn til að kaupa raforku frá Evrópu ef og þegar fyrirtækinu þætti það álitlegt (þetta á að sjálfsögðu líka við um önnur fyrirtæki á íslenskum raforkumarkaði). Slík kaup væru háð því að pláss væri á strengnum og að hann væri laus fyrir innflutning til Íslands. Eins og áður sagði yrði slíkur innflutningur á raforku sennilega fyrst og fremst áhugaverður að næturlagi, því þá er eftirspurnin Evrópumegin í lágmarki og raforkuverðið þar oft umtalsvert lægra en á daginn. Þarna myndu árstíðarbundnar sveiflur á raforkuverði einnig hafa áhrif.

Þessi hugmynd að viðskiptamódeli gæti hentað öllum aðilum og dregið nægilega úr áhættu til að gera verkefnið framkvæmanlegt. Til að meta ávinning íslensku raforkuframleiðandanna af svona sæstreng þarf þó auðvitað miklu nákvæmari forsendur og útreikninga. En það er samt ekki óraunhæft að ætla að með þessu móti fengist a.m.k. 30% hærra verð fyrir raforkuna sem færi um strenginn til Evrópu heldur en það verð sem Landsvirkjun fær almennt í dag fyrir raforkuna. Það myndi merkja margfalt hærri arðsemi en raforkusalan hér hefur skilað fram til þessa. Hugsanlega yrði ábatinn ennþá meiri.

Það virðist vel mega hugsa sér raunhæft viðskiptamódel fyrir svona streng milli Íslands og Evrópu. Það módel sem er raunhæfast kann þó að vera eitthvert allt annað en það sem hér er nefnt sem dæmi.

Arðsemin er ekki hið eina sem máli skiptir

Rétt er að minna á það að rafmagnskapall milli Íslands og Evrópu snýst ekki bara um arðsemi í raforkuframleiðslunni hér. Þetta yrði eitt innleggið í að auka framboð af endurnýjanlegri orku innan Evrópu. Evrópusambandið (ESB) hefur sett sér það markmið að árið 2020 komi 20% allrar orku sem notuð er innan ESB frá endurnýjanlegum auðlindum. Til að ná því marki þurfa sum ríkin að auka hlutfall endurnýjanlegrar raforku gífurlega (t.d. Bretland). Mögulegt er að þetta skapi tækifæri til að selja íslenska raforku ennþá dýrara en ella, því hún kemur jú öll frá jarðvarma- eða vatnsaflsauðlindum en ekki frá kolum eða gasi.

Það er reyndar rétt að hafa það í huga að núverandi orkustefna ESB er afar hagstæð endurnýjanlegri orku og ekki víst að svo verði í framtíðinni, þegar t.d. verður búið að byggja miklu fleiri vind- og sólarorkuver í Evrópu. Þess vegna erum við kannski að upplifa besta tækifærið núna til að ráðast í svona sæstreng - ef á annað borð á að skoða þennan möguleika af alvöru. Það kann því að vera mikilvægt að hraða þeirri vinnu sem nú fer fram á vegum stjórnvalda, þar sem verið er að kanna sérstaklega þann möguleika að leggja sæstreng á milli Íslands og meginlands Evrópu.

Fyrir Ísland gæti svona kapall aukið raforkuöryggi. T.d. gætu eldsumbrot raskað raforkuframleiðslu í virkjunum hér svo mjög að hætta væri á raforkuskorti. Í slíku tilviki væri gott að eiga aðgang að raforku frá Evrópu.

Fyrst og fremst hefði kapallinn þó þann kost að þar með mætti ná meiri nýtingu af þeim raforkufjárfestingum sem hér hefur verið ráðist í. Sökum þess að Ísland er í dag lokaður raforkumarkaður hefur verið nauðsynlegt að hafa talsvert umframafl í kerfinu. Ekki liggja fyrir nákvæmar upplýsingar um það hversu mikið þetta afl er, en það er sennilega yfir 100 MW og mögulega nær 200 MW. Þarna er því um að ræða fjárfestingu upp á tugi milljarða króna (jafnvel um 50 milljarða króna) sem ekki er að nýtast sem skyldi. Það munar um minna.

Að auki má nefna að ef svona tenging við Evrópu væri fyrir hendi gæti orðið hagkvæmt að setja upp fleiri hverfla í sumar af stóru vatnsaflsvirkjununum hér og líka virkja hér vindorku. Stundum rennur verulegt vatnsmagn tímabundið um yfirföll sumra virkjananna, eins og t.d. Kárahnjúkavirkjun (ræðst af hitastigi hverju sinni). Upplagt gæti verið að ná þessu vatni inn í nýja hverfla í virkjununum og koma slíkum framleiðslutoppum í verð á raforkumörkuðum Evrópu. Og hið vindasama Ísland kann að skila mun meiri nýtingu vindorkuvera hér heldur en gerist og gengur á meginlandi Evrópu eða á Bretlandseyjum. Rafstrengur milli Evrópu og Íslands gæti mögulega gert vindorkuframleiðslu hér á landi hagkvæma og þannig skapað grunn að nýjum og jafnvel umsvifamiklum atvinnurekstri.

Hver yrðu áhrifin á raforkuverð á Íslandi?

Skiptar skoðanir eru um ágæti þess að tengja Ísland við evrópska raforkumarkaði. Í því sambandi hefur m.a. verið bent á að slík tenging myndi geta valdið hækkun á raforkuverði til almennings og fyrirtækja á Íslandi og þannig rýrt kaupmátt og samkeppnishæfni íslenskra fyrirtækja. Í næstu grein verður m.a. fjallað um það hvort svona strengur myndi valda umtalsverðri hækkun á raforkuverði hér á Íslandi - og ef svo er hversu mikillar hækkunar megi vænta.