Norðurál í 35 USD/MWst

Það styttist í að raforkusamningur Landsvirkjunar og Norðuráls (Century Aluminum) frá 1999 renni út. Sú orka nemur um þriðjungi af raforkunotkun álversins í Hvalfirði.

Samkvæmt yfirlýsingu Michael Bless, forstjóra Century, eru viðræður byrjaðar milli fyrirtækisins og Landsvirkjunar um nýjan raforkusamning. Gera má ráð fyrir að þar verði ekki samið um lægra verð en 35 USD/MWst.

Verðið gæti þó orðið hærra; sérstaklega ef Elkem verður á undan að semja við Landsvirkjun, en þar er raforkusamningur einnig að renna út 2019. Elkem rekur járnblendiverksmiðjuna á Grundartanga.

Raforkuverð Landsvirkjunar til álvera (meðalverðið) er með því lægsta í heimi. Sbr. þetta graf. Þar að auki skiptir hér miklu að álver Norðuráls (Century) er að greiða allra lægsta verðið hér til Landsvirkjunar af álverunum þremur. Og þar með draga meðalverðið niður.

Með hækkun á raforkuverði til Norðuráls mun þetta umrædda meðalverð Landsvirkjunar því hækka - en þó mjög hóflega. Eins og sjá má á þessu grafi.

Þó svo þessi hækkun Landsvirkjunar á meðalverðslistanum sé ekki mikil, verður þetta afar þýðingarmikið skref í þá átt að auka arðsemi Landsvirkjunar. Þar með skapast tækifæri til að arðgreiðslur fyrirtækisins til eiganda síns, íslenska ríkisins, taki góðan kipp upp á við. Þessu er öllu miklu nánar lýst í nýrri grein sem ég birti á Orkublogginu.

Ísland og staðarval gagnavera

Fréttir liðinnar viku voru margar góðar. Meðal annars sú frétt að Ísland sé heppilegur staður fyrir gagnaver.

Phil Schneider um Ísland og gagnaver

Það var á föstudaginn var að fram fór opinn fundur á vegum Landsvirkjunar undir yfirskriftinni Gagnaver í leit að staðsetningu. Að afloknum markvissum inngangsorðum Björgvins Skúla Sigurðssonar frá Landsvirkjun, tók Phil Schneider við með efnismikla kynningu. Schneider  rekur ráðgjafafyrirtækið Schneider Stategies Consulting og er stjórnarmaður í Site Selectors Guild.

Schneider fjallaði þarna í ítarlegu máli um það hvernig staðarval fyrir gagnaver fer fram. Hann skipti erindi sínu í þrjá meginþættir. Í fyrsta lagi fjallaði hann um mikilvægustu almennu atriðin sem ræður staðarvali fyrirtækja á rekstrareiningum sínum. Í öðru lagi fjallaði Schneider sérstaklega um það hvernig þetta snýr að staðsetningu gagnavera. Í þriðja lagi fjallaði hann um þær áskoranir sem Ísland þarf að takast á við, til að ná góðum árangri í að laða að fleiri fjárfestingar í gagnaverum.

Þetta umfjöllunarefni skiptir geysimiklu máli. Gagnaverin greiða gott verð fyrir raforkuna. Og þetta er atvinnugrein sem er í mjög hröðum vexti víðast hvar um heiminn. En það er líka mikil samkeppni um að fá til sín gagnaver. Í því sambandi má t.d. minna á nýlegar fréttir um stórt gagnaver Apple í Danmörku. Afar mikilvægt er að Ísland nái að nýta sér þróunina í uppbyggingu gagnavera til að auka hér arðsemi í raforkusölunni - og um leið auka fjölbreytni í íslensku atvinnulífi. 

Áhættuþættir oftast afgerandi en stundum byggðir á misskilningi

Í máli Phil Schneider kom fram að staðarval fyrirtækja byggi fyrst og fremst á þremur meginþáttum; að nálgast nýja viðskiptavini, að nálgast hæfileikafólk til starfa og að ná fram hagræðingu í rekstri. Það sé eðlilega misjafnt hvað það er sem einstök fyrirtæki leggja þarna mesta áherslu á. En að vönduð ákvörðun um staðsetningu fyrirtækja og rekstrareininga (staðarval) byggi á ítarlegu mati á öllum þeim þáttum sem þarna geta skipt máli.

Þar er áherslan, að sögn Schneider, oft fyrst og fremst á það að staðarvalið takmarki áhættu fyrirtækisins. Þess vegna geta áhættuþættir eins og t.d. náttúruvá og (ó)stöðugleiki lagaumhverfis skipt miklu, svo dæmi séu nefnd. Þar að auki sagði Schneider fyrirtæki oft hrapa að ályktunum í tengslum við áhættuþætti. Í því sambandi nefndi hann sem dæmi að land geti að ósekju haft ímynd í huga margra sem háskalegur staður (sbr. Ísland og eldgos). Vinna þurfi markvisst gegn slíkum röngum forsendur eða skakkri ímynd - og þar sé aðgengileg og nákvæm upplýsingagjöf geysilega mikilvæg.

Rekstrarumhverfið þarf að vera jákvætt og mannauður til staðar

Schneider nefndi það sérstaklega, að vegna gagnavera skipti þarna miklu að fyrir liggi aðgengilegar og skýrar upplýsingar um alla mikilvægustu þættina sem lúta að rekstri, áhættu o.s.frv. Og þá ekki síst upplýsingar um helstu grundvallaratriðin sem byrjað er á að líta til í undirbúningi staðarvals. Hvað rekstrarumhverfi fyrirtækjanna snertir, eru þetta t.d. upplýsingar um skattkerfi og orkuverð, svo og menntunar- og þekkingarstig fólks sem býr á svæðinu (sbr. tilvonandi starfsfólk).

Það er því afar mikilvægt að einfalt sé að finna skýrar og áreiðanlegar upplýsingar um það hvaða fyrirkomulag og reglur gilda um t.d. skatta og opinber gjöld. Okkur kann að þykja þetta ósköp einfalt og sjálfsagt. En ef erlent fyrirtæki rekur sig á vandkvæði við að finna slíkar upplýsingar eða þykir upplýsingarnar óljósar eða að ósamræmi sé í þeim, getur Ísland fljótt verið strikað af staðarvalslistanum. Möguleikar fyrirtækja fyrir staðarval eru oft fjölmargir og auðvelt að detta út af listanum - jafnvel af minnsta tilefni ef upplýsingar þykja ónógar eða óljósar.

Það þarf líka að vera fljótlegt og auðvelt að nálgast góðar upplýsingar um það hvort Ísland og/ eða einstök svæði á Íslandi búi yfir þeim mannauði sem viðkomandi fyrirtæki þarfnast. Og sömuleiðis upplýsingar sem segja skýrt til um það hvort eða hversu einfalt það er fyrir fyrirtækið að veita t.d. erlendu starfsfólki, sem starfar við aðrar rekstrareiningar viðkomandi fyrirtækis, tækifæri til að vinna við nýja einingu á Íslandi. Þetta getur skipt sérstaklega miklu máli í byrjun, þ.e. í tengslum við það þegar verið er að byggja upp atvinnustarfsemina hér á landi og koma henni af stað. Ef þarna virðast hindranir á veginum eða flókið er að átta sig á stöðunni, er viðkomandi staður oft fljótt strikaður út.

Aðgengilegar og traustar upplýsingar eru lykilatriði

Þarna er að mati Schneider algert lykilatriði að aðgengilegar, vandaðar og traustar upplýsingar séu til staðar. Í þessu sambandi lagði hann ríka áherslu á að nauðsynlegt sé að einföld leit á Netinu (einkum á leitarvél Google) skili slíkum upplýsingum. Og að þær leitarniðurstöður þurfi að koma mjög framarlega í leitinni. Að öðrum kosti sé viðkomandi staður - í þessu tilviki Ísland - mjög líklega strax búinn að missa af því tækifæri að vera skoðaður nánar vegna mögulegs staðarvals. Þetta er hin nýja veröld sem internetið hefur skapað og mótað. Góðar upplýsingar sem finnast án fyrirhafnar eru algert lykilatriði.

Ég ætla ekki að rekja nánar hér það sem fram kom í máli Schneider. En hvet lesendur, sem áhuga hafa á málinu, að gefa sér tíma til að hlusta og horfa vandlega á þetta klukkutímalanga áhugaverða erindi og þær umræður sem fylgdu í kjölfarið. Þar tóku þátt, auk Schneider, þeir Björgvin Skúli Sigurðsson, framkvæmdastjóri markaðs- og viðskiptaþróunar hjၠLandsvirkjun, Halldór Þorkelsson, framkvæmdastjóri hjၠPwC, Guðbrandur R. Sigurðsson, framkvæmdastjóri sölu- og markaðssviðs hjၠOpnum kerfum og Örn Orrason, yfirmaður sölu- og viðskiptaþróunar hjၠFarice. Sjá má fundinn í heild hér á Youtube-svæði Landsvirkjunar. Það er líka viðeigandi að vísa á umfjöllun Viðskiptablaðsins um fundinn.

Icelandic Energy Portal gegnir mikilvægu hlutverki

Í erindi sínu lagði Schneider sérstaka áherslu á mikilvægi þess að Ísland kynni sig með öflugum og vönduðum hætti; slíkt sé forsenda þess að ná að laða hér að gagnaver og aðrar atvinnugreinar og fjárfestingar. Hann nefndi sérstaklega mikilvægi þess að ávallt þurfa að vera til reiðu - með einfaldri leit á Google - skýrar og áreiðanlegar upplýsingar og staðreyndir. Þar sem greint er skýrlega frá þeim atriðum sem fyrirtækin (mögulegir fjárfestar) eru að skoða hverju sinni; í þessu tilviki gagnaver. Þarna þurfa og vilja fyrirtækin og fjárfestarnir eiga greiðan aðgang að góðum, nýjum og hnitmiðuðum upplýsingum. 

Mér þótti athyglisvert að í þessu sambandi vísaði Schneider sérstaklega í upplýsingaveituna Icelandic Energy Portal, sem ég einmitt stýri. Fyrir mig var þetta góð staðfesting á því að ég hef verið á réttri leið undanfarin misseri og ár við uppbyggingu á þessari öflugu upplýsingaveitu og gagnagrunni. Þar sem íslensk orkumál og fjárfestingar í verkefnum sem tengjast íslenskri orku eru í öndvegi. Enda er Icelandic Energy Portal nú orðin langmest sótta upplýsingaveitan um íslensk orkumál og er þar komin í afgerandi forystuhlutverk (og langt fam úr enskum upplýsingavef Íslandsstofu og sömuleiðis er Icelandic Energy Portal með miklu meiri umferð en upplýsingavefur Invest in Iceland um orkumál).

Áhugaverð og spennandi verkefni framundan

Það eru því áhugaverðir tímar hjá Icelandic Energy Portal. Þessi stafræna upplýsingaveita, sem sérhæfir sig í íslenskum orkumálefnum, er að verða sífellt mikilvægari heimild um íslenska orku, hvort sem er fyrir erlenda sérfræðinga eða fjölmiðla. Sbr. til dæmis tilvísanir á vef ABB, CNN, Forbes og Le Monde og tugir þúsunda árlegra flettinga á vefsvæðinu, þar sem fólk frá öllum löndum heimsins nálgast upplýsingar um íslensk orkumál (mest frá Bandaríkjunum og löndum i vestanverðri Evrópu).

Í ljósi erindis Phil Schneider er spennandi að á næstu misserum er einmitt ætlunin að Icelandic Energy Portal leggi m.a. vaxandi áherslu á Ísland sem fjárfestingakost fyrir gagnaver. Icelandic Energy Portal er greinilega á réttri leið - og hyggst verða sífellt betri og mikilvægari þáttur í því að auka fjölbreytni og arðsemi í nýtingu á íslenskri orku. Þannig vil ég nýta þekkingu mína og samstarfsfólks til að skapa hér ný og fjölbreyttari tækifæri fyrir bæði fólk og fyrirtæki. Þetta eru áhugaverð og krefjandi verkefni, sem ég hef mikla ánægju af að sinna.

Tímamót í efnahagssögu Íslands

Í þessari grein er fjallað um nokkur mikilvæg atriði, sem munu hafa afgerandi áhrif á arðsemi í raforkuframleiðslu Íslands á komandi árum.

• Meðalverð er um 20 USD/MWst: Í fyrsta lagi er hér fjallað um meðalverð á raforku til stóriðju á Íslandi. Það er nú um 20 USD/MWst, sem er mjög lágt í alþjóðlegu samhengi; með því lægsta í heimi.
• Tímamót árið 2019: Í öðru lagi er hér fjallað um að stutt er í að stórir langtímasamningar við stóriðjufyrirtæki hér renni út. Sú raforka nemur um 2.600.000 MWst árlega. Það jafngildir framleiðslu fjögurra Búðarhálsvirkjana og reyndar rúmlega það.
• Tækiæri til aukinnar arðsemi: Þessi staða veitir okkur einstakt tækifæri til að stórauka arðsemi af núverandi virkjunum. Þetta er afar mikilvægt og gæti markað jákvæð tímamót í efnahagssögu Íslands. 
• Geysilegir hagsmunir í húfi: Það er mikið hagsmunamál fyrir þjóðina alla að þau fyrirtæki sem kaupa munu þessa orku, sem þarna er senn að losna, greiði fyrir hana sem hæst verð. Þess vegna skiptir miklu að bæði Landsvirkjun og stjórnvöld beiti sér með öflugum hætti í því skyni að vekja áhuga margvíslegra mögulegra kaupenda, svo samkeppni myndist um orkuna.

Einfaldur og skýr samanburður

Þegar rætt er um raforkuverð og samanburð á raforkuverði er æskilegt að upplýsingar séu settar fram með skýrum hætti. Í þessari grein verður raforkuverðið ávallt tiltekið í dollurum per megavattstund (USD/MWst). Og með raforkuverði er hér átt við sjálft raforkuverðið, þ.e. án flutningskostnaðar, án skatta og að sjálfsögðu án dreifikostnaðar. Þessi samanburður ætti því að vera nokkuð skýr.

Að auki skal tekið fram, hér í upphafi, að þær tölur sem hér eru birtar um raforkuverð á Íslandi eiga aðeins við um verðið í viðskiptum Landsvirkjunar, en ekki annarra orkufyrirtækja. Ástæðan er einkum sú að Landsvirkjun hefur undanfarin ár verið mun opnari í upplýsingagjöf sinni; hin raforkufyrirtækin hafa t.d. ekki birt eins upplýsandi tölur um raforkuverð til stórnotenda. Þar að auki hafa erlendar skýrslur oft fyrst og fremst að geyma upplýsingar um raforkusölu Landsvirkjunar og varpa þannig skýrara ljósi á orkusöluna þar.

Það er reyndar svo að Landsvirkjun er langstærsti raforkusalinn hér og hefur því afgerandi áhrif á það hvert meðalverð á raforku hér er. Þess vegna myndi það hvort eð er hafa óveruleg áhrif á upplýsingar um meðalverð raforku til stóriðju á Íslandi, þó svo líka væri litið til raforkusölu annarra orkufyrirtækja hér en Landsvirkjunar. En hafa má í huga að gildandi orkusamningar annarra orkufyrirtækja við stóriðjuna hér, eru fremur til þess fallnir að lækka meðalverðið en hækka það.

Stóriðjan hér greiðir nú um 20 USD/MWst

Samkvæmt opinberum upplýsingum hefur raforkuverð Landsvirkjunar til iðnfyrirtækja undanfarin tvö ár að meðaltali verið um 20 USD/MWst. Hér er stuðst við upplýsingar Landsvirkjunar um hvert meðalverð raforku til iðnaðar án flutnings var árið 2013. Einnig er stuðst við upplýsingar Landsvirkjunar um meðalverð til iðnaðar með flutningi; bæði vegna ársins 2013 og 2014.

Umrætt raforkuverð er vel að merkja síbreytilegt. Því verðið á stórum hluta raforkusölu Landsvirkjunar er tengt álverði (meðalverð á áli þessi umræddu tvö ár, 2013 og 2014, var nánast hið sama). Það sem af er þessu ári (2015) hefur meðalverð á áli lækkað lítið eitt, þ.a. meðalverð raforkunnar til stóriðjunnar hér hefur líka lækkað undanfarna mánuði (þess vegna er meðalverð Landsvirkjunar á raforku til stóriðju í dag sennilega rétt undir 20 USD/MWst).

Fyrst og fremst raforkusala til álvera

Landsvirkjun tilgreinir ekki nákvæmlega hvað átt er við með verði til iðnaðar. En af framsetningu ársreiknings fyrirtækisins má ráða að þar er átt við viðskipti Landsvirkjunar við orkufrekan iðnað. Þarna eru álverin þrjú, í eigu Alcoa, Century Aluminum og Rio Tinto Alcan, umsvifamest. Einnig er járnblendiverksmiðja Elkem/ China National Bluestar Group mjög stór raforkukaupandi. Að auki er svo álþynnuvinnsla Becromal. Viðskiptin við þessi fimm fyrirtæki nema um 85% af allri raforkusölu Landsvirkjunar og viðskiptin við álverin ein nema um 73%. Og þessi umræddu fyrirtæki eru sem sagt að greiða að meðaltali um 20 USD/MWst fyrir rafmagnið frá Landsvirkjun.

Mjög lágt raforkuverð í alþjóðlegu samhengi

Það er athyglisvert að umrætt orkuverð sem framangreind fimm fyrirtæki eru að greiða að meðaltali, fyrir raforkuna frá Landsvirkjun, er ámóta verð eins og lægsta meðalverð sem þekkist til áliðnaðar í heiminum í dag (sjá meira um það hér síðar í greininni). Í alþjóðlegum samanburði er raforkuverð til orkufreks iðnaðar á Íslandi sem sagt mjög lágt og með því lægsta í heiminum.

Þetta staðfesta upplýsingar frá CRU International. Samkvæmt áliti CRU frá 2009 var raforkuverðið til álveranna hér hið 14. lægsta í heiminum af 184 álverum. Og hið 3. lægsta í Evrópu af 32 álverum. Íslenska meðaltalið hefur þó hækkað eitthvað eftir 2010, vegna nýs orkusamnings Landsvirkjunar við Rio Tinto Alcan vegna álversins í Straumsvík.

Stóriðja á Íslandi greiðir lægra raforkuverð en álver í Afríku og Rússlandi

Þrátt fyrir þennan nýja og jákvæða samning Landsvirkjunar vegna Straumsvíkur er meðalverðið á raforku hér til stóriðju ennþá eitt hið lægsta í heiminum - miðað við öll álver veraldarinnar. Þetta sést t.d. af glænýjum upplýsingum, sem ég fékk sendar frá CRU fyrir fáeinum dögum, en þar er um að ræða upplýsingar um orkuverð til álvera árið 2014.

Þar kemur fram að meðalverð á raforku til álvera yfir árið 2014 var lægst í Kanada eða 18-19 USD/MWst (enda eru þar dæmi um álver sem greiða nánast ekkert fyrir raforkuna, en þar er um að ræða óvenjulega og gamla samninga). Og meðalverðið á raforku til álvera í Persaflóaríkjunum er nú nánast hið sama og hér; um 20 USD/MWst. Miðað við óróann og áhættuna í Mið-Austurlöndum kemur nokkuð á óvart að þarna skuli ekki vera verðmunur; Ísland er vafalítið mun öruggari staður fyrir stóriðju.

Bæði álver í Rússlandi (CIS) og álver í Afríku greiða að meðaltali hærra raforkuverð en stóriðjan hér á landi. Það er alveg sérstaklega athyglisvert að orkuverðið til álvera í Afríku er nú að meðaltali rúmlega 30% hærra en hér á landi. Til samanburðar má einnig nefna að skv. Platts hefur algengt verð á raforku til álvera í Bandaríkjunum undanfarin ár verið á bilinu 35-40 USD/MWst. Víðast hvar annars staðar er þetta meðalverð nálægt 35 USD/MWst. Að frátöldu Kína, þar sem raforkuverð til stóriðju er almennt miklu hærra.

Raforkuverðið til orkufreks iðnaðar skiptir langmestu máli

Samkvæmt þessu er meðalverð á raforku til álvera og annarrar stóriðju hér á Íslandi óvenju lágt. Meðalverð til almennra notenda er mun hærra, sem samrýmist eðli magnkaupa (þar er meðalverðið nú á bilinu 30-35 USD/MWst). Þegar leitað er orsaka hins lága meðalverðs hér á raforku, er augljóst að þar vegur þyngst risavaxinn raforkusamningurinn við Alcoa vegna álversins á Reyðarfirði. Hann er frá árinu 2003 og gildir til 2048! 

Þarna skiptir líka miklu raforkusamningur Landsvirkjunar við Century Aluminum vegna álvers Norðuráls í Hvalfirði, sem er frá 1999 og rennur út 2019. Þá er ótalinn annar stór raforkusamningur frá 1999, sem er samningur Landsvirkjunar við járnblendiverksmiðju Elkem/ China National Bluestar Group í Hvalfirði. Sá samningur rennur líka út 2019. Við þetta bætast svo að sjálfsögðu stóriðjusamningar HS Orku og ON/OR.

Stóriðjufyrirtækin greiða mislágt (mishátt) verð fyrir raforkuna

Stóriðjufyrirtækin hérna greiða mislágt verð fyrir raforkuna. Út frá þeim upplýsingum sem liggja fyrir um raforkufyrirtækin og stóriðjuna hér á landi, er unnt að reikna út með mikilli nákvæmni hvaða orkuverð hvert og eitt stóriðjufyrirtækjanna hér er að greiða á hverjum tíma. Það hef ég gert og mun kannski birta þau verð síðar. Í þessari grein er athyglinni beint að meðalverðinu, en ekki orkuverði til einstakra fyrirtækja.

Mikilvæg tímamót framundan

Afkoma íslensku raforkufyrirtækjanna mun í framtíðinni eðlilega ráðast m.a. af því hvaða raforkuverð verður samið um í mögulegum nýjum stórum og meðalstórum samningum. En þegar litið er til allra nánustu framtíðar, þá verður þarna lykilatriði að ná fram hækkunum á verði á raforku sem framleidd er í núverandi virkjunum. Þ.e. að nýta það tækifæri sem skapast þegar stórir raforkusamningar renna út. Þar er árið 2019 afar mikilvægt - og ennþá mikilvægara að byrja strax að laða að nýja mögulega kaupendur að þeirri orku sem þá losnar um.

Það er ánægjulegt við höfum verið að upplifa það að raforkuverð til stóriðjunnar hér hefur hlutfallslega farið hækkandi allra síðustu árin. Þar var mikilvægt skref tekið með áðurnefndum nýlegum samningi Landsvirkjunar við Rio Tinto Alcan (vegna álversins í Straumsvík, en sá samningur tók gildi síðla árs 2010). Með þeim samningi hækkaði raforkuverðið umtalsvert og tenging orkuverðsins við álver fór út – sem dró úr áhættu Landsvirkjunar, bætti lánshæfismat fyrirtækisins og lækkaði þar með fjármagnskostnað þess.

Samt er meðalverðið til stóriðjunnar hér ennþá með því allra lægsta í heiminum. Þess vegna er mjög áhugavert og mikilvægt að nú eru tveir aðrir stórir raforkusamningar senn að renna út. Það gefur tækifæri til að bæta arðsemi Landsvirkjunar verulega – ef rétt verður haldið á spilunum.

Einstakt tækifæri vegna 2019

Umræddir raforkusamningar Landsvirkjunar sem eru senn að renna út, eru annars vegar samningur við bandaríska Century Aluminum (vegna álvers Norðuráls í Hvalfirði) og hins vegar samningur við kínverska Elkem/ China National Bluestar Group (vegna járnblendiverksmiðjunnar). Í báðum tilvikum er um að ræða samninga sem renna út 2019.

Alls eru þetta um 2.600.000 MWst af raforku; raforku sem þegar er virkjuð og mikilvægt að geta selt á sem hæstu verði. Þar af eru um 1.500.000 MWst sem nú fara til Century/Norðuráls (um þriðjungur raforkunnar sem Norðurál notar) og um 1.100.000 MWst sem fara til Bluestar/Elkem. Samtals jafngildir þetta um 310 MW af virkjuðu afli eða þar um bil.

Eins og nefnt var hér í upphafi, jafngildir þessi orka framleiðslu rúmlega fjögurra Búðarhálsvirkjana. Önnur viðmiðun er að þetta orkumagn jafngildir um fimm Kröfluvirkjunum. Eða um 55% af framleiðslu Kárahnjúkavirkjunar. Sem er vel að merkja langstærsta virkjunin á Íslandi. Þarna er því um að ræða mikla orku. Þetta skapar einstakt tækifæri til að ná fram stóraukinni arðsemi af afli, sem þegar hefur verið virkjað.

Hámörkum arðinn af rúmlega fjórum Búðarhálsvirkjunum

Fyrir okkur Íslendinga skiptir miklu að unnt verði að hámarka arðinn af þessari orku. Því þar með myndi hagnaður og arðgreiðslugeta Landsvirkjunar til eiganda síns, sem er íslenska ríkið og þar með íslenskur almenningur, aukast mikið. Hér er vel að merkja um að ræða þegar virkjaða orku - sem nemur fjórum Búðarhalsvirkjunum og hálfri betur. Við erum ekki að tala um eina einustu nýja virkjun í þessu sambandi.

Hagsmunirnir þarna eru augljósir. Og vafalítið er hér að koma fram sú strategía sem lá að baki t.d. virkjununum í Þjórsá a sínum tíma; að með nýjum raforkusamningum yrði unnt að snarauka arðsemi af íslensku orkulindunum. Og þá er ekki átt við að bæta sífellt við nýjum virkjunum, heldur að hækka verðið fyrir raforkuna frá eldri virkjunum eins mikið og mögulegt er hverju sinni.

Þó svo ég hafi vissulega oft verið gagnrýninn á fyrri stóriðjusamninga, er augljóst að margir þeirra samninga eru nú að skapa okkur söguleg tækifæri til að njóta mikilla tekna af nýtingu orkuauðlindanna. Og nú er það okkar íslensku þjóðarinnar að grípa þessi tækifæri - en ekki láta þau renna okkur úr greipum vegna tregðu eða seinagangs eða vegna þröngra pólitískra hagsmuna eða annarra sérhagsmuna.

Mikið í húfi fyrir þjóðina

Mikilvægt er að liðka fyrir samkeppni um þetta mikla magn af endurnýjanlegri, virkjaðri og öruggri orku sem Landsvirkjun hefur þarna til ráðstöfunar. Þar kann að verða samið við fyrri kaupendur, en hugsanlega við einhverja allt aðra sem eru tilbúnir að greiða hærra verð fyrir þessa grænu og öruggu raforku. Þarna kann að vera áhugavert tækifæri til að ná stórum gagnaverum hingað til lands, með allri þeirri fjárfestingu og margvíslegum tækifærum sem myndi fylgja uppbyggingu slíkrar atvinnustarfsemi. Þarna er líka mjög mikilvægt að huga vandlega að því tækifæri sem áhugi Breta á raforkukaupum um sæstreng skapar.

Það er sem sagt svo að nú þarf að vanda vel hvernig fara á með þær 2.600.000 MWst af raforku sem eru að losna 2019. Þær eru nú seldar á verði sem er undir 20 USD/MWst og er með því lægsta í heimi. Um hvern dollar (USD) sem ein MWst hækkar í verði mun hagnaður Landsvirkjunar aukast um u.þ.b. 2,6 milljónir USD, sem jafngildir tæplega 350 milljónum ISK. Hver dollar gefur okkur þarna sem sagt um 350 milljónir ISK.

Arðgreiðslur Landsvirkjunar gætu senn margfaldast

Jafnvel þó svo verð þessarar orku færi einungis í það meðalverð sem álver í Afríku greiða, myndi árlegur hagnaður Landsvirkjunar af þessari orku aukast um a.m.k. 25 milljónir USD, sem eru um 3,3 milljarðar ISK. Til samanburðar má hafa í huga að Landsvirkjun greiddi, vegna síðasta rekstrarárs, 1,5 milljarð ISK í arð. Sú arðgreiðsla myndi þá geta rúmlega þrefaldast á augabragði.

Ef samið yrði um sæstreng milli Íslands og Bretlands yrði árlegi aukahagnaðurinn margfalt meiri. Og yrði þá sennilega mældur í hundruðum milljóna USD og tugum milljarða ISK. Eingöngu vegna þessarar orku sem losnar 2019. Aðalatriði er þó það að hér eru geysilegir hagsmunir í húfi - sama hvernig litið er á málið. Og þess vegna bæði mikilvægt og nauðsynlegt að Landsvirkjun og ekki síður stjórnvöld leggi nú allt kapp á að byggja upp tengsl við mögulega áhugasama kaupendur að raforkunni.

Átta stjórnvöld sig á mikilvægi málsins?

Kannski nægir aukin eftirspurn bæði yngri og eldri atvinnugreina hér á landi til þess að arðurinn af þessari orku, sem nú er samningsbundin til 2019, muni aukast verulega. Engu að síður er afar mikilvægt að ýta ekki frá sér öðrum áhugasömum orkukaupendum. Það er t.a.m. augljóslega beinlínis andstætt hagsmunum Íslands, hversu íslensk stjórnvöld hafa verið treg til að ræða við Breta um áhuga þeirra á raforkukaupum um sæstreng.

Stjórnvöld ættu að skilja mikilvægi þess að leitað sé eftir hæsta raforkuverðinu fyrir þetta mikla orkumagn, sem hér hefur verið til umfjöllunar. Og það sjónarmið ætti auðvitað líka að eiga við um mögulegar nýjar virkjanir, sem kunna að rísa hér á komandi árum og áratugum. En það er afar aðkallandi að íslensk stjórnvöld skilji mikilvægi þess að íslenska þjóðin fái að njóta aukins arðs af þeim virkjunum sem búið er að reisa.

Ísland er í dag að fá eitthvert allra lægsta verð fyrir orkuna sem um getur í heiminum öllum - og það eru fyrst og fremst erlend stórfyrirtæki sem eru að njóta þessa ofurlága raforkuverðs. Þetta eru einfaldar staðreyndir. Þessu er mikilvægt að breyta. Með réttum ákvörðunum geta orkuauðlindirnar og starfandi virkjanir skapað okkur Íslendingum miklu meiri arð. Til að svo megi verða þarf þó mikla einbeitni og vönduð vinnubrögð - þar sem almannahagsmunir verða hafðir að leiðarljósi en ekki sérhagsmunir.

Spurningar um sæstreng

Í grein á vef mbl.is er í fyrirsögn spurt hvort sæstrengur sé glapræði eða gróðamylla? Í greininni eru að auki settar fram a.m.k. fimm aðrar spurningar af hálfu höfundarins, Sveins Valfells. Sveinn gerir aftur á móti lítið í því að reyna að svara spurningunum og er því væntanlega að beina þeim til lesenda. Sjálfum þykir mér spurningarnar  athyglisverðar og vil því beina athygli að þeim.

Hvert skal haldið?

Undir millifyrirsögninni „Hvert skal haldið?“ fjallar greinarhöfundur um það að sæstrengur milli Íslands og Bretlands sé „stórverkefni“ sem kalli á að „stórauka“ þurfi hér orkuframleiðslu og efla þurfi „dreifinet“ (þarna á greinarhöfundur væntanlega við raforkuflutningskerfið fremur en dreifinguna til notenda). Og að þetta muni valda „náttúruspjöllum“, valda „ruðningsáhrifum“ í hagkerfinu, og að raforkukerfið myndi „soga“ til sín fjármagn og mannafla „á kostnað annarra atvinnugreina“.

Ég skil framsetningu greinarhöfundar þannig að hann álíti afar varhugavert fyrir íslenskt atvinnulíf að fara úti sæstrengsframkvæmdir ásamt tilheyrandi virkjunum. M.ö.o. að hann sé að vara við því að halda út á þá braut. Þetta eru kannski skynsamleg viðvörunarorð. A.m.k. hljóta allir að vera sammála um að það er afar mikilvægt að greina hvaða áhrif slíkar framkvæmdir myndu hafa á íslenskt efnahags- og atvinnulíf. Enda er slík vinna nú í gangi af hálfu atvinnu- og nýsköpunarráðuneytisins.

Sjálfum þykir mér augljóst að við Íslendingar munum ekki ákveða hvert skal haldið með hugmyndina um sæstreng fyrr en búið verður að greina öll þess atriði. Það að við Íslendingar þurfum og eigum að leggjast i þessa vinnu er þó vel að merkja alls engin röksemd gegn sæstreng - það er niðurstaða umræddrar vinnu sem mun færa okkur rök með og móti því að ráðast í slíkt verkefni. Í framhaldi af þeirri vinnu munum við hafa gögn í höndum til að geta tekið afstöðu til þess hvert við viljum halda. Það kann að vera eðlilegt að sá efasemdarfræjum, en það hlýtur þó að vera mikilvægara að hvetja til þess að umrædd greiningarvinna eigi sér stað og að til hennar verði vandað.

Tvær nýjar Kárahnjúkavirkjanir?

Í umræddri grein Sveins er í millifyrirsögn spurt hvort sæstrengur kalli á „tvær nýjar Kárahnjúkavirkjanir“. Í greininni segir svo að orkan vegna strengsins „þyrfti að koma frá nýjum virkjunum“ og að við „sæjum líklega fram á tvær stórvirkjanir á borð við Kárahnjúka með tilheyrandi náttúruraski og brambolti“.

Það er augljóst að sæstrengur af þessu tagi, sem yrði sennilega með flutningsgetu sem samsvarar 700-1.200 MW, myndi kalla á aukna þörf á afli. Það er þó ekki unnt að fullyrða af neinni nákvæmni um þörfina á nýjum virkjunum, fyrr en menn hafa greint betur hverskonar viðskiptamódel þarna myndi henta Íslendingum best.

Ein hugmyndin er sú að strengurinn hafi aðgang að miklu grunnafli (base-load); jafnvel nálægt 700 MW. Önnur hugmynd er sú að strengurinn yrði fyrst og fremst nýttur til að selja annars vegar umframorku og hins vegar uppsafnað næturvatnsafl miðlunarlóna. Fyrri hugmyndin myndi kalla á mjög aukna þörf á virkjunum (nema ef til þess kæmi að hér myndi stóriðjuver af einhverjum ástæðum vilja draga verulega úr framleiðslu sinni, sem er möguleiki sem ekki ber að útiloka; t.d. rennur senn út stór raforkusamningur við Century Aluminum vegna Norðuráls). Síðari hugmyndin myndi kalla á mjög óverulega virkjanauppbyggingu, enda myndi verkefnið þá byggja á samskonar sjónarmiðum eins og stórar vatnsaflsvirkjanir í Evrópu þar sem hinn einstaki stýranleiki vatnsaflsvirkjana er nýttur til verðmætasköpunar. Þá er vatn látið safnast fyrir í miðlunarlónum (og jafnvel dælt þangað upp) þegar raforkuverð er lágt. Þetta er afar ábatasamur rekstur, sem gæti skapað Íslandi geysilegan hagnað.

Sjálfum þykir mér líklegt að áhugaverðast yrði fyrir Ísland að sæstrengur myndi bæði eiga aðgengi að töluverðu grunnafli (þó langtum minna en 700 MW) og að hann yrði nýttur til að skapa verðmæti með því að nýta umframorku (sem ella fer til spillis) og einnig nýta stýranleika vatnsaflsins eins og áður var lýst. Fyrst og fremst er skynsamlegt að skoða þessa möguleika. Og það er augljóst að sú hugmynd að sæstrengur kalli á tvær nýjar Kárahnjúkavirkjanir er útí hött - nema hjá þeim sem vilja að strengurinn verði einungis nýttur sem útflutningsleið á tryggu grunnafli. Slík útfærsla er vissulega möguleg, en er varla sú sem er áhugaverðust fyrir Ísland.

Er víst að hátt verð á breskum markaði haldist?

Þetta er enn ein spurning sem Sveinn Valfells setur fram í umræddri grein. Sjálfur svarar hann ekki þessari spurningu nákvæmlega, en bendir á að tækniframfarir geti valdið því að orkuverð lækki. Um þetta má segja að það er nú einu sinni svo að það getur verið erfitt að spá - sérstaklega um framtíðina. Kannski munum við senn upplifa einhverja algerlega magnaða nýja orkutækni, sem snarlækki raforkuverð. En kannski verður þróunin fremur sú að  fjölbreytni í raforkuframleiðslu verði smám saman meiri og að þörfin á nýjum kjarnorkuverum og gasorkuverum fari minnkandi. Þetta þarf að sjálfsögðu að taka til ítarlegrar skoðunar áður en menn taka ákvörðun um sæstreng. En eins og staðan er í dag er mikil eftirspurn eftir orku um sæstrengi af þessu tagi í mörgum löndum, sérstaklega í vestanverðri Evrópu. Miðað við áætlanagerð landa eins og Bretlands, Noregs, Belgíu og Þýskalands mun sú eftirspurn haldast sterk á komandi árum.

Í grein sinni minnist Sveinn á lækkandi verð á sólarsellum og nýju rafgeymana eða rafhlöðurnar sem Tesla er að byrja að framleiða. Það er að sjálfsögðu skynsamlegt að hafa í huga - og jafnvel beinlínis gera ráð fyrir því - að ný eða betri tækni muni í framtíðinni lækka raforkuverð. Eins og staðan er í dag er þó fullsnemmt að vænta einhverra vatnaskila í orkugeiranum.

Framtíðin er vissulega alltaf óviss. En aðalatriðið vegna sæstrengsins er að ef samningar vegna sæstrengs myndu tryggja tilteknar skuldbindandi lágmarkstekjur í ákveðinn lágmarkstíma, sem myndu standa undir þeim fjárfestingum sem ráðast þyrfti í vegna verkefnisins, þá væri áhættan orðin lítil sem engin. Þess vegna er skynsamlegt að við skoðum þennan möguleika vel og af alvöru - en köstum honum ekki út af borðinu vegna vangaveltna um að heimurinn kunni að breytast. Þegar það umrædda samningstímabil væri liðið yrði svo bara að koma í ljós hvernig veröldin mun þá líta út - og hvort ennþá væri mikill arður í orkusölu um sæstreng eður ei. Ef það væri ekki lengur áhugavert myndu Íslendingar skoða aðra kosti - og mögulega hætta að selja raforku um strenginn að afloknu umræddi afmörkuðu samningstímabili.

Mér þykir líka vert að minna á að varast ber að einblína á áhættuna af sæstreng. Við eigum að sjálfsögðu að skoða hana vandlega. En við eigum líka að skoða vel hverju við missum af með því að sleppa þeim tækifærum sem sæstrengur býður upp á. Og munum að við Íslendingar  erum langstærsti raforkuframleiðandi heimsins (miðað við stærð þjóða) og vegna þess að raforkukerfið okkar er aflokað er eina leiðin til að koma stærstum hluta þessarar orku í verð sú að selja hana til stóriðju sem greiðir lægsta raforkuverð í heimi (þ.e. áliðnaður en hér fer um 75% allrar raforkunnar til þessa eina iðnaðar). Þetta endurspeglar alþekkt sjónarmið um strandaða orku og er fremur dapurleg staðreynd.

Væru breskir neytendur eða stjórnvöld reiðubúin að taka á sig þær skuldbindingar sem þarf til að gera sæstreng hagstæðan fyrir íslensk orkufyrirtæki?

Þessi spurning Sveins er fullkomlega réttmæt. Það er reyndar svo að gildandi löggjöf í Bretlandi ásamt opinberri orkustefnu breskra stjórnvalda, gefur nokkuð sterkar vísbendingar um að svarið við umræddri spurningu sé játandi. Það er samt ekki víst - og þess vegna væri skynsamlegt að ræða við bresk stjórnvöld um þetta og engin ástæða til að bíða eitthvað með það. Með beinum viðræðum milli íslenskra og breskra stjórnvalda ætti fljótt að fást svar við þessari spurningu.

Er víst að arðurinn myndi skila sér til eigenda Landsvirkjunar?

Þetta er enn ein spurningin sem Sveinn Valfells spyr í grein sinni. Ég ætla að láta vera að fara útí vangaveltur um þennan punkt. En úr því að Sveinn víkur þarna að því sem hann nefnir „framkvæmdagleði stjórnenda“ og „áráttu að búa til verkefni með óvissa arðsemi án þess að skeyta um hagsmuni eigenda“, vil ég nefna að mér hefði þótt áhugavert að sjá þarna efnislega umfjöllun hjá Sveini. Þ.e.a.s. málefnalega efnislega umfjöllun, afstöðu og rökstuðning vegna þeirra atriða sem t.d. Landsvirkjun og fleiri hafa bent á sem áhugaverð vegna hugmyndarinnar um sæstreng. 

Það má vera að sæstrengur sé glapræði - en hann kann reyndar þvert á móti að vera afar áhugavert efnahagslegt tækifæri fyrir Ísland. Vilji menn lýsa slíku tækifæri með hinu gildishlaðna hugtaki „gróðamylla“, er kannski ekki við því að búast að unnt sé að ná fram góðri og skynsamlegri rökræðu við viðkomandi. Ég vil engu að síður trúa því að Sveinn Valfells vilji að hugmyndin um sæstreng verði skoðuð vandlega - þó svo hann virðist afar tortrygginn gagnvart þessu. Sjálfur hef ég reynt að setja mig vel inn í þessi mál - og fæ ekki betur séð en að þetta geti verið afar áhugavert og jákvætt verkefni fyrir Ísland. Og ég myndi gjarnan vilja eiga rökræður um þetta við Svein.

Raforkuframleiðsla - viðskipti eða veðmál?

Vegna óvenju mikillar óvissu á álmörkuðum og yfirvofandi aukins útflutnings á áli frá Kína eru mörg álfyrirtæki í heiminum að draga úr framleiðslu sinni. Og jafnvel að breyta viðskiptamódeli sínu og horfa til annarra framleiðslu sem er vænlegri til að skapa meiri arð en álframleiðsla. Ég mun fljótlega fjalla nánar um þá þróun. Hér er umfjöllunarefnið aftur á móti hvernig Landsvirkjun hefur undanfarið snúið af braut veðmála yfir í það leggja höfuðáherslu á heilbrigð viðskipti og aukna arðsemi í raforkusölunni.

Sú stefnubreyting var alls ekki sjálfsögð. Einungis eru örfá ár liðin síðan til stóð að auka áhættu Landsvirkjunar ennþá meira og gera fyrirtækið ennþá háðara sveiflum í álverði. Það að ég beini athyglinni hér sérstaklega að álinu er ofureðlilegt. Það er jú svo að um 3/4 allrar raforkusölu á Íslandi fer til álvera. Hjá Landsvirkjun er þetta hlutfall nú um 73%.

Jafnvel þó svo þetta hlutfall muni vonandi fara lækkandi til framtíðar (því raforkusala til álvera skilar lágmarksarðsemi til orkufyrirtækja) mun raforkusalan til álveranna hér verða afgerandi áhrifaþáttur fyrir arðsemi Landsvirkjunar á komandi árum. Þess vegna skiptir svo miklu máli hvernig Landsvirkjun hefur náð að draga úr áhættu sinni í raforkusölunni til áliðnaðarins. 

Tvöfalda átti álframleiðslu á Íslandi á örfáum árum

Hér í upphafi er vert að rifja upp að um það leiti sem dró að efnahagshruninu hér á Íslandi voru miklar áætlanir um byggingu nýrra álvera hér. Álframleiðsla á Íslandi, sem þá var um 800 þúsund tonn á ári, var talin geta verið komin í um 1.500 þúsund tonn árið 2015. Þar var horft til nýrra álvera í Helguvík og á Bakka við Húsavík, auk stækkana núverandi álvera. Það var meira að segja rætt um að áliðnaður hér gæti vaxið í að framleiða um 2.500 þúsund tonn af áli árlega, en þar var horft til lengri tíma. Reyndin hefur orðið sú að áliðnaðurinn hér framleiðir nú um 850 þúsund tonn árlega. Og stefnir líklega í að ársframleiðslan verði senn 900 þúsund tonn (vegna framleiðsluaukningar hjá Norðuráli í Hvalfirði).

Það á auðvitað eftir að koma í ljós hvernig áliðnaðurinn hér mun þróast. En það er alþekkt að a.m.k. sum álfyrirtæki hafa mikinn áhuga á að auka framleiðslu sína hér og reisa fleiri álver (sbr. einkum fyrirhugað álver Century Aluminum í Helguvík). Ástæða þessa áhuga er fyrst og fremst sú að hér hafa álfyrirtækin löngum fengið svo hagstæða raforkusamninga að rekstur þeirra hefur verið með eindæmum áhættulítill. Þar að auki er skattkerfið hér álverunum hagkvæmt, svo og reglur um reikningsskil (t.d. engar reglur um hámark skuldsetningar eða lágmark eigin fjár, en slíkar reglur þekkjast víða erlendis).

Hagkvæmni raforkusamninganna fyrir álfyrirtækin hér birtist bæði í fremur lágu grunnverði og að raforkuverðið er tengt sveiflum í álverði á LME (London Metal Exchange). Í þessi sambandi má rifja upp að skv. Century Aluminum nýtur fyrirtækið svo hagkvæms raforkuverðs hér að fjárflæði álversins á Grundartanga er jákvætt svo til sama hvert álverð er hverju sinni: Grundartangi smelter in Iceland generates significant free cash flow in virtually all price environments.

Álfyrirtæki sækjast eftir að velta áhættu yfir á raforkufyrirtæki

Fyrir álfyrirtækið virkar raforkusölusamningur sem tengdur er við álverð á LME fyrst og fremst sem áhættuvörn. Fyrir raforkufyrirtækið svipar þetta aftur á móti meira til veðmáls. Raforkufyrirtækið fær ábata ef álverð hækkar yfir viðmiðunarverð, en missir af tekjum ef álverð lækkar. Raforkufyrirtækið er því að veðja á að álverð hækki.

Fyrir raforkufyrirtækið getur svona fyrirkomulag vissulega leitt til ábata ef verðþróunin á álmarkaði verður upp á við. En fyrst og fremst setur þetta raforkufyrirtækið í hlutverk spákaupmanns á álmarkaði og eykur áhættu þess. Slíkt hlutverk samrýmist illa þeim tilgangi sem raforkufyrirtæki almennt hafa og þá einkum og sér í lagi raforkufyrirtæki í almannaeigu.

Hér hefur tíðkast að svona álverðstengingar séu í raforkusamningunum við álfyrirtækin. Ástæðan er einfaldlega sú að álfyrirtækin hafa lagt mikla áherslu á að fá slíka tengingu þegar samið hefur verið um raforkuviðskiptin. Enda minnkar slík tenging rekstraráhættu álfyrirtækisins. Þetta má líka orða þannig að áhættu sé velt af álfyrirtækinu og yfir á raforkusalann.

Ekki skal fullyrt um það af hverju orkufyrirtækin hér hafa jafnan fallist á slíka verðtengingu. En það verður varla framhjá því litið að hér hafa gjarnan skapast þær aðstæður að stjórnmálamenn og fleiri áhrifamiklir aðilar hafa lagt mikla áherslu á að landa samningum sem tryggi aðkomu nýrrar stóriðju. Í slíkum tilvikum verður samningsstaða viðkomandi orkufyrirtækis óhjákvæmilega töluvert veikara en ella væri. Niðurstaðan verður gjarnan sú að stóriðjan landar geysilega hagkvæmum samningi. Til að sporna gegn slíkri stöðu er afar mikilvægt að auka sjálfstæði orkufyrirtækjanna - og takmarka hlutverk stjórnmálamanna við það að setja almennar leikreglur.

Til stóð að nýr raforkusamningur vegna Straumsvíkur yrði enn eitt veðmálið

Raforkusamningar orkufyrirtækjanna hér og álfyrirtækjanna eru jafnan gerðir til langs tíma (nokkurra áratuga). Það er eðlilegt og hentar báðum aðilum vel, enda verið að efna til stórra fjárfestinga þar sem mikilvægt er að reksturinn skili sem tryggustum tekjum. Af sömu ástæðu er í sjálfu sér nákvæmlega ekkert óeðlilegt við það að álfyrirtækin sækist eftir að raforkuverðið sé tengt álverði. Aðalatriðið er að samningsstaða aðila sé með þeim hætti að ekki halli óeðlilega mikið á annan aðilann.

Vegna þess hversu raforkusamningarnir eru langir skapast mjög fá tækifæri til að breyta t.d. verðákvæðum í þessum miklu viðskiptum. Á árinu 2008 var langt komið að ljúka við nýjan stóran raforkusamning milli Landsvirkjunar og Rio Tinto Alcan, sem er eigandi álversins í Straumsvík. Umrætt álver er hlutfallslega umfangsmikið í raforkukaupum frá Landsvirkjun, en það kaupir um fjórðung allrar þeirrar raforku sem Landsvirkjun framleiðir.

Í umræddum samningsdrögum var bæði að finna ákvæði um hvert orkuverðið skyldi vera og hversu langur samningstíminn skyldi vera. Einnig var þar kveðið á um að orkuverðið væri tengt álverði. Þar með átti að binda um fjórðung allrar raforkusölu Landsvirkjunar við álverð í marga áratugi enn. En vegna efnahagshrunsins hér tafðist að ljúka við þennan mikilvæga og stóra samning. Þáverandi forstjóri Landsvirkjunar, Friðrik Sophusson, ákvað að láta af störfum og síðla árs 2009 var nýr forstjóri ráðinn að fyrirtækinu, Hörður Arnarson. Hann skyldi taka við starfinu ekki síðar en þá í árslok (2009).

Mikilvæg forstjóraskipti í Landsvirkjun

Í framhaldi af forstjóraskiptunum urðu grundvallarbreytingar á afstöðu Landsvirkjunar til nýs raforkusamnings við Rio Tinto Alcan. Nýi forstjórinn, ásamt yfirstjórn fyrirtækisins, taldi útilokað að semja á þeim nótum sem samningsdrögin gerðu ráð fyrir. Þar kom margt til, en meðal þess var afar langur samningstími án nokkurrar endurskoðunar (nærri 30 ár) og að álverðstengingin væri óviðunandi fyrir Landsvirkjun.

Samningaviðræðurnar héldu nú áfram og varð niðurstaðan sú að bæði var samningstímanum breytt og verðtenging við álverð tekin út (þess í stað er raforkuverðið tengt bandarískri neysluvísitölu). Afleiðing þessa er fyrst og fremst sú að áhætta Landsvirkjunar varð minni en ella. Þar með var fyrirtækinu t.d. auðveldara að fjármagna virkjunarframkvæmdir sem leiddu af samningnum, en þar var um að ræða Búðarhálsvirkjun.

Um þetta má lesa í áliti Eftirlitsstofnunar EFTA um raforkusamninginn, frá því í desember 2011. Þar kemur ýmislegt fleira athyglisvert fram. Svo sem það að árið 2009, um það leiti sem staðið hafði til að gera enn einn risastóran raforkusamning við álver hér með langtíma verðtengingu við verð á áli á LME, var raforkuverð til áliðnaðar á Íslandi það 14. lægsta miðað við 184 álver í heiminum (skv. skýrslu ráðgjafar- og greiningarfyrirtækisins CRU). Orðrétt segir: CRU established that out of 184 aluminium smelters worldwide, Iceland provided the 14th lowest price and 3rd lowest out of 32 smelters in Europe.

Í þessu áliti ESA kemur líka fram að raforkuverðið skv. nýja samningnum við Rio Tinto Alcan sé í upphafi jafnt og eða meira en 30 USD/MWst (vegna hækkunar áður nefndrar bandarískrar vísitölu má ætla að orkuverðið þarna núna sé að lágmarki um 33 USD/MWst). Þetta er sérstaklega athyglisvert þegar haft er í huga að undanfarið hefur uppgefið meðalverð Landsvirkjunar til stóriðju verið nálægt 25 USD/MWst. Þessi nýi samningur er því vafalítið mikilvægur þáttur í því að Landsvirkjun hefur í auknum mæli haft svigrúm til að greiða skuldir sínar og greiða arð til eiganda síns; íslenska ríkisins og þar með til íslensks almennings. Því ber að fagna á þessu ágæta 50 ára afmæli Landsvirkjunar.

Álflóðið frá Xinjiang

Áliðnaður í Kína hefur byggst upp geysilega hratt og hraðar en kínversk eftirspurn eftir áli. Þetta hefur skapað offramboð af áli innan Kína, álverð þar er lágt og taprekstur mjög útbreiddur í kínverska áliðnaðinum. Nýlega hafa kínversk stjórnvöld ákveðið að lækka raforkuverð til nokkurra iðngreina og þær lækkanir munu koma kínverska áliðnaðinum til góða. Við þetta bætist að kínversk stjórnvöld ætla nú að fella niður útflutningstolla á tilteknar afurðir kínverskra álvera og liðka þannig fyrir útflutningi á áli.

Það var nú á sumardaginn fyrsta í vikunni sem leið að kínverska fjármálaráðneytið birti fréttatilkynningu þess efnis að frá og með 1. maí n.k. (2015) munu kínversk stjórnvöld hætta að leggja útflutningstolla (eða skatt) á tiltekna framleiðslu kínverska áliðnaðarins. Þessi tíðindi, ásamt fréttum af lækkuðu orkuverði til álvera, eru til marks um hvernig sífellt verður líklegra að útflutningur á kínversku áli muni fara vaxandi. Þar með kann álverð utan Kína að lækka og álverð innan Kína að hækka. Mjög fróðlegt verður að fylgjast með þessari þróun. 

Umræddar ákvarðanir kínverskra stjórnvalda eru gerðar í þeim tilgangi að bæta rekstrarstöðu kínverska áliðnaðarins og hjálpa kínverskum álfyrirtækjum að vinna á miklum álbirgðum innanlands. Það er sem sagt bæði verið að lækka kostnað og auka tekjur kínversku álfyrirtækjanna. Hvort þessar aðgerðir boða sumarkomu í þeim mikla taprekstri sem einkennt hefur kínverska áliðnaðinn undanfarið á eftir að koma í ljós. Í því sambandi má nefna að kínverska Chalco skilaði mettapi á liðnu ári. Ennþá áhugaverðara fyrir okkur Íslendinga er hvaða áhrif þessar ákvarðanir munu hafa á álmarkaði utan Kína.

Ein afleiðing aðgerða kínverskra stjórnvalda núna er að í reynd er verið að viðhalda offramleiðslunni í Kína. Þar að auki er verið að stuðla að meiri útflutningi á áli og þar með vaxandi samkeppni á vestrænum álmörkuðum. Fyrir vikið verður líklegra að offramboð af áli utan Kína aukist á ný. Þetta mun bitna á álframleiðendum utan Kína, eins og strax er farið að verða vart. Og sennilega mun þessi þróun flýta ennþá meira fyrir breytingum í álbransanum. Vestræn álfyrirtæki munu verða áhugaminni um álframleiðslu og leggja meiri áherslu á úrvinnslu hátækniafurða úr áli. Sú þróun er nú þegar byrjuð og mun vafalítið halda áfram.

Umrædd aukin samkeppni Kína við vestræna álframleiðendur hefur legið í loftinu um nokkurt skeið. Uppbygging áliðnaðar í Kína hefur reyndar verið ennþá hraðari en nokkur átti von á. Af þeim sökum lýsa sumir stöðunni sem ógnvekjandi. Í þessari grein verður fjallað um þróun álframleiðslu í Kína og útskýrt hvernig þar hefur nú byggst upp nánast stjórnlaus offramleiðsla, sem óhjákvæmilega virðist ætla að leiða til meiri útflutnings á áli frá Kína. Þetta er nokkuð löng og ítarleg grein, enda er málefnið afar mikilvægt og þá alveg sértaklega fyrir Íslendinga. Því hvergi í heiminum er álframleiðsla jafn mikil eins og hér á Íslandi (þ.e. per capita eða miðað við fólksfjölda þjóðarinnar). Byrjað verður á að tiltaka nokkur meginatriði, sem lýsa stöðunni í hnotskurn, en að því búnu verður nánar fjallað um þessi atriði:

• Á um 20 árum hefur hlutfall Kína í álframleiðslu heimsins vaxið úr 5% i rúmlega 50%.
• Þetta hlutfall mun sennilega halda áfram að hækka á næstu árum.
• Álframleiðsla í Kína er nú að vaxa hraðar en áleftirspurnin í landinu.
• Lengst af hefur svo til enginn álútflutningur verið frá Kína.
• Ein ástæða þess er sú að 15% tollur hefur verið lagður á útflutt ál.
• Utan Kína er álnotkun og álframleiðsla nálægt jafnvægi.
• Álbirgðir eru þó ennþá sögulega miklar, sem heldur aftur af verðhækkunum.
• Í dag einkennist kínverski áliðnaðurinn af offramleiðslu og offjárfestingu.
• Lítil sem engin viðleitni er í Kína til að draga úr álframleiðslu.
• Verð á áli í Kína er því lágt og álfyrirtækin þar sækjast nú í að flytja út ál.
• Kínversk stjórnvöld eru byrjuð að fella niður tollmúra á útflutt ál.
• Þetta er í samræmi við ýmsar aðrar opinberar aðgerðir Kína til að viðhalda hagvexti.
• Kínverskir álframleiðendur hafa líka leitað leiða framhjá tollmúrum.
• Frekara afnám kínversku útflutningstollanna er mögulegt og jafnvel líklegt.
• Afleiðingin yrði ennþá meiri útflutningur á kínversku áli.
• Álnotkun utan Kína eykst orðið mjög hægt (um eða innan við 1% á ári).
• Vestræni áliðnaðurinn er byrjaður að þróa rekstur sinn frá álframleiðslu.

Af þessu má draga ýmsar ályktanir, sem m.a. eru eftirfarandi:

• Vestrænum áliðnaði stendur raunveruleg ógn af álflóði frá Kína.
• Ólíklegt er að arðsemi í raforkusölu til áliðnaðar utan Kína fari vaxandi.
• Til að draga úr áhættu er æskilegt að minnka hlutfall raforkusölu til álvera hér á Íslandi.

Álheimurinn hefur umturnast á undraskömmum tíma

Frá aldamótunum síðustu hefur álframleiðslan í Kína hátt í tífaldast. Á sama tíma breyttist heildarframleiðsla á áli utan Kína fremur lítið. Tímabilið 2000-2015 reyndist árlegur meðalvöxtur (CAGR) í álframleiðslu í Kína vera um 15%. Sem er hreint mögnuð aukning. Á þessu sama tímabili var sambærilegur vöxtur álframleiðslu utan Kína aftur á móti einungis innan við eitt prósent. Ennþá er of snemmt að álykta sem svo að álnotkun utan Kína sé u.þ.b. að ná hámarki. En það er staðreynd að vöxturinn er orðinn mjög hægur. Þess vegna myndi það geta haft afdrifaríkar afleiðingar ef álútflutningur frá Kína eykst.

Utan Kína voru framleidd um 25 milljónir tonna af af áli árið 2014. Heildarframleiðslan í heiminum öllum var um 52-53 milljónir tonna. Tilkynnt framleiðsla af áli í Kína árið 2014 var um 24 milljónir tonna. Raunveruleg framleiðsla í Kína er þó talin hafa verið mun meiri eða nálægt 27-28 milljónir tonna. Það jafngildir rúmlega 50% af heildarframleiðslunni á áli árið 2014. Fyrir um áratug var hlutfall Kína í álframleiðslu heimsins aftur á móti einungis um 20%, fyrir tæpum 15 árum var þetta hlutfall um 10% og fyrir um tveimur áratugum var þetta hlutfall aðeins 5%. Þarna hafa því orðið geysilegar breytingar á stuttum tíma.

Sífellt meiri yfirburðir Kína í álframleiðslu

Eins og áður sagði framleiðir Kína nú um 27-28 milljónir tonna af af áli álega og heildarframleiðslan í heiminum öllum er um 52-53 milljónir tonna. Kína ber orðið höfuð og herðar yfir öll önnur lönd í álframleiðslu. Yfirburðir Kína í álframleiðslunni eru reyndar þvílíkir að þar ná næstu lönd Kína vart í hnéhæð. Það land sem er næst í röðinni í álframleiðslu er Rússland, sem framleiðir um eða innan við 4 milljónir tonna af áli álega. Einungis eitt annað land framleiðir meira en 3 milljónir tonna af áli á ári, en það er Kanada.

Kína er því komið í algerlega einstaka stöðu í áliðnaðinum. Og framleiðir núorðið meira ál en öll önnur lönd í heiminum til samans. Það sem skiptir þó ennþá meira máli er að notkun á áli í Kína er ekki að vaxa jafn hratt eins og álframleiðslan þar. Þetta er algert grundvallaratriði þegar kemur að því að átta sig á þróun álviðskipta til framtíðar. Framleiðsla á áli í Kína er m.ö.o. orðin meiri en álnotkunin í landinu. Sennilega mun næsta umbreyting á álmörkuðum því einkennast af vaxandi álútflutningi frá Kína. Þessi þróun er alveg sérstaklega líkleg meðan verð á áli utan Kína er hærra en innan Kína, en þær aðstæður eru einmitt fyrir hendi núna. Og jafnvel þó svo álverð utan Kína lækki kunna kínversk álver að sjá hag í að selja þangað ál. Það mun þó ráðast mjög af stefnu kínverskra stjórnvalda.

Tekið skal fram að allar framangreindar tölur um álframleiðslu Kína og fleiri landa eru háðar nokkurri óvissu. Því mörg álfyrirtæki gefa ekki upp nákvæmar rauntímaupplýsingar um framleiðslu sína. Sérstaklega eru upplýsingar frá Kína taldar óáreiðanlegar og reyndar almennt álitið að þar sé reynt að fela hversu offramleiðslan er mikil. Aðalatriðið er þó það að óumdeilt er að kínverski áliðnaðurinn einkennist nú bæði af offramleiðslu og offjárfestingu. Og álútflutningur frá Kína hefur verið að aukast undanfarið. Hvort sú þróun heldur áfram er að sjálfsögðu óvíst, en sterkar vísbendingar eru um að svo muni verða. Eins og nú verður nánar vikið að.

Offramleiðsla af áli í Kína fer vaxandi

Þegar efnahagsvöxturinn í Kína fór að verða áberandi mikill um og upp úr aldamótunum síðustu, sáu sum vestræn álfyrirtæki mikla möguleika í að auka álútflutning til Kína. Þessi bjartsýni leiddi m.a. til þess sem kallað hefur verið versta fjárfesting sögunnar; þegar Rio Tinto keypti álrisann Alcan árið 2007. Það misreiknaði Rio Tinto sig afar illa og þurfti í kjölfarið að afskrifa tugi miljarða bandaríkjadala.

Kínverskur áliðnaður byggðist upp með geysihraða og brátt náði hann að fullnægja innanlandseftirspurninni allri. Í dag er ekki nóg með að kínverski áliðnaðurinn framleiði allt það ál en notað er í Kína, heldur hefur framleiðslugetan vaxið ennþá hraðar en eftirspurnin þar eftir áli. Ekkert lát virðist á þessari þróun; framleiðslugeta kínverska aliðnaðarins nemur nú um 35 milljónum tonna á á ári og stefnir í að verða brátt orðin 40 milljónir tonna.

Í því sambandi er vert að minna á að Kínverjar sjálfir eru nú að nota um 24-25 milljón tonn af áli árlega og heimurinn allur er að nota rétt rúmlega 50 milljónir tonna. Jafnvel þó svo álnotkun í Kína aukist um 10% á ári (sem hún mun reyndar sennilega ekki ná á komandi árum) verður eftirspurnin þar „einungis“ um 30 milljónir tonna eftir tvö ár. En afkastageta kínverskra álvera verður þá að öllum líkindum orðin yfir 40 milljón tonnin. Þetta er miklu hraðari uppbygging en þarf til að mæta líklegri aukningu í álnotkun. Framboðið virðist m.ö.o. enn vera að vaxa mun hraðar en eftirspurnin. Sem merkir viðvarandi offramboð af áli í Kína á komandi árum.

Rökréttast að gera ráð fyrir síauknum áhrifum Kína á álmarkaði

Auðvitað er óvíst hvernig eftirspurn eftir áli þróast á komandi árum og áratugum. Ekki er víst að sú stöðnun sem verið hefur í heildareftirspurn eftir áli í heiminum utan Kína sé komin til að vera. Flestir greinendur virðast þó álíta að hvernig svo sem áleftirspurn í heiminum muni þróast á næstu árum, sé óhjákvæmilegt að áhrif Kína á álmörkuðum verði sífellt meiri.

Álveröldin hefur sem sagt breyst mikið frá því sem var fyrir 10-20 árum. Og til framtíðar munu álmarkaðir vafalítið verða fyrir sífellt meiri áhrifum frá Kína. Eins og staðan er í dag virðist líklegast að þau áhrif muni fyrst og fremst birtast í auknum álútflutningi þaðan.

Offramleiðslan þrýstir á útflutning

Þessi offramleiðsla af áli í Kína er líkleg til að halda aftur af hækkun álverðs - jafnvel þó svo eftirspurn eftir áli verði sterk. Það sem er sérstaklega athyglisvert er að Kína er ekki lengur sú afmarkaða eða aflokaða álveröld sem landið var fyrir fáeinum árum. Þegar forstjóri Alcoa lýsti því yfir að „China exists in a different aluminium universe, one that has little bearing on what happens in the rest of the world. [...] China and the rest of the world operate as two separate aluminum markets [...] Chinese aluminum market is largely self-contained, producing enough aluminum to meet its own needs and therefore not exporting

Þessi lýsing átti prýðilega við þegar hún kom fram fyrir nokkrum árum. En í dag er staðan í grundvallaratriðum breytt. Álframleiðslan í Kína hefur aukist svo hratt að nú er framleiðslugetan í Kína orðin meri en eftirspurnin innanlands. Þess vegna er þrýstingurinn frá kínverskum álfyrirtækjum að flytja út ál og ýmsar álafurðir að verða sífellt meiri. Og þetta er að gerast á sama tíma og ennþá eru fyrir hendi sögulega miklar álbirgðir utan Kína. Það er varla æskilegur kokkteill.

Vestræni áliðnaðurinn tekst ennþá á við offramboð

Hér að ofan var minnst á það þegar námurisinn Rio Tinto gerði ráð fyrir því að álinnflutningur Kína myndi aukast mjög. Og réðst í einverja verstu fjárfestingu allra tíma þegar fyrirtækið keypti álframleiðandann Alcan. Samhliða þessari mislukkuðu ofurbjartsýni um aukinn álútflutning til Kína, tóku að hlaðast upp miklar álbirgðir bæði í Bandaríkjunum og Evrópu og álverð lækkaði. Í kjölfarið keyptu nokkrir stórir fjárfestingabankar og álframleiðendur helstu birgðageymslurnar og í kjölfarið fór að bera á því að miklar tafir urðu á afhendingu áls úr birgðageymslunum. Hvort þetta var markvisst gert til að ýta álverði upp á við er umdeilt. En rannsóknir samkeppnisyfirvalda og málaferli gegn eigendum vöruhúsanna vegna þessa eru ennþá yfirstandandi og endanleg niðurstaða ekki fengin.

Hvað sem umræddum málaferlum líður þá hefur offramboð af áli verið staðreynd lengst af síðasta áratuginn eða svo. Allra síðustu árin hefur að vísu dregið úr offramleiðslunni og afkoman í vestrænum áliðnaði almennt batnað verulega (sem hefði þó varla gerst ef hinum sögulega miklu álbirgðum hefði ekki verið haldið frá markaðnum). Álbirgðirnar eru þó ennþá mjög miklar eða um 8-10 milljónir tonna í heild. Og talið er ólíklegt að álverð hækki á næstunni. Þetta er slæm blanda við það offramboð sem nú er af kínversku áli. 

Vöxturinn hefur gert nokkur héruð í Kína að stærstu álframleiðendum heimsins

Eins og fram kom hér fyrr eru einungis þrjú lönd sem framleiða um eða yfir 3 milljónir tonna af áli árlega. Það eru Kanada og Rússland, auk Kína sem er þarna með æpandi forystu (Kína framleiðir næstum átta sinnum meira ál en Rússland og níu sinnum meira ál en Kanada). Einungis tvö önnur lönd framleiða meira en 2 milljónir tonna af áli árlega. Sem eru Indland og Sameinuðu arabísku furstadæmin (UAE). Næst koma Ástralía, Bandaríkin og Noregur, öll með framleiðslu á bilinu 1-2 milljón tonn árlega (á Íslandi er framleiðslan um eða rúmlega 800 þúsund tonn).

Það sem er þó alveg sérstaklega athyglisvert er að dæmi eru um héruð í Kína sem framleiða svo mikið ál, að ef þau væru sjálfstæð ríki myndu þau vera meðal allra mestu álframleiðsluríkja heimsins. Undanfarin ár hefur mikið verið fjallað um það í erlendum fjölmiðlum hversu hratt áliðnaður hefur verið að byggjast upp í Persaflóaríkjunum. Reyndin er þó sú að í einstökum héruðum innan Kína hefur vöxturinn verið miklu hraðari. Þannig er nú framleitt meira ál í einu héraði djúpt inni í Kína heldur en í öllum Persaflóaríkjunum. Þetta kínverska hérað er Xinjiang í NV-Kína.

Álflóðið frá Xinjiang

Til skamms tíma var Henan í austanverðu Kína mesta og þekktasta álframleiðsluhérað landsins. Með framleiðslu sem nemur nálægt 2 milljónum tonna árlega. En nú hefur nýr stórmeistari álframleiðslunnar tekið við forystunni í Kína. Þar er um að ræða Xinjiang; djúpt inni í norðvestanverðu Kína. Vegna mikillar uppbyggingar nýrra álvera náði Xinjiang því að framleiða samtals um 2,2 milljónir tonna á fyrstu sex mánuðunum 2014. Og tók þar með metið af Henan.

Vöxtur áliðnaðar í Xinjiang er með ólíkindum. Að áliti Platts var framleiðslugetan þar í árslok 2013 orðin um 3 milljónir tonna, í árslok 2014 var hún komin í um 4,5 milljónir tonna og Platts álítur að í árslok 2015 verði hún orðin nálægt 6 milljónum tonna. Þessi spá Platts, sem er frá janúar s.l., virðist reyndar vera hógvær. Því aðrar heimildir segja að heildarframleiðsla ársins 2015 af áli í Xinjiang verði nálægt 6,5 milljónir tonna.

Til samanburðar þá framleiða öll Persaflóaríkin til samans tæplega 5 milljónir tonna af áli. Og hefur framleiðslan þar þótt vaxa geysilega hratt, því 2010 var álframleiðslan þar rétt innan við 3 milljónir tonna. Framleiðsluaukningin í Xinjiang er miklu meiri. Fyrir einungis fimm árum var þar svo til engin álframleiðsla. Á fimm árum hafa sem sagt verið reist álver í Xinjiang sem framleiða um átta sinnum meira ál en álverin á Íslandi. Og þó svo álver spretti nú upp í Xinjiang eins og gorkúlur eru þetta engin slorver. Heldur meðal fullkomnustu álvera sem risið hafa í heiminum.

Xinjiang er nýjasta dæmið um strandaða orku

Gangi spár eftir verður álframleiðsla í Xinjiang-héraðinu einu brátt orðin tvöfalt meiri en í Rússlandi öllu (sem er annar stærsti álframleiðandi heimsins - á eftir Kína). Rusal getur sem sagt farið heim og lagt sig. Enda hefur árleg fjárfesting í nýjum álverum í Xinjiang ekki verið mæld í milljörðum dollara heldur í tugum milljarða dollara.

Helsta ástæða þessarar ofurhröðu uppbyggingar álvera í Xinjiang er að þar er að finna geysilega mikið af kolum í jörðu. Héraðið er óralangt frá helstu þéttbýlissvæðum Kína og það, ásamt staðsetningu langt frá höfnum, gerir héraðið kannski ekki mjög fýsilegt fyrir áliðnað. En það virðist engu skipta. Kolaauðlindirnar þarna má flokka sem strandaða orku sem ekki væri unnt að nýta í miklum mæli nema með orkufrekri stóriðju. Þar er áliðnaður áhugaverður möguleiki - rétt eins og á öðrum svæðum heimsins með strandaða orku.

Þarna í Xinjiang fæst raforkan því á lægra verði en víðast hvar annars staðar í Kína. Síðan yfirvöld í Xinjiang áttuðu sig á því að áliðnaður gæti verið upplagt tækifæri til að knýja hagvöxt, hefur stefnan verið sú að örva byggingu álvera með lágu orkuverði. Það hefur svo sannarlega borið árangur og ekki fyrirséð að þar hægi neitt á uppbyggingunni í bráð. Vöxtur áliðnaðar í Xinjiang vissulega sterkasta dæmið um það hvernig álframleiðsla í Kína æðir áfram. En það eru ekki bara Xinjiang og Henan sem eru vettvangur geysimikillar kínverskrar álframleiðslu. Qinghai, Innri-Mongólía, Gansu, Shandong, Ningxia, Yunnan, Shanxi og Shaanxi fylgja í kjölfarið. 

Kínverskir álframleiðendur fundu leið framhjá tollmúrnum

Vegna vaxandi offramleiðslu af áli í Kína hefur þrýstingur kínverskra álframleiðenda á afnám útflutningstolla aukist upp á síðkastið. Tollinum (eða útflutningsskattinum) var komið á fyrir tæpum áratug, þegar Kína var ennþá ekki orðið sjálfbært í álframleiðslu. Sú staða er nú breytt og þess vegna eru helstu rökin fyrir tollinum ekki lengur fyrir hendi. Og nú þegar fyrsta skrefið hefur verið tekið í að afnema þennan útflutningstoll eða skatt, styrkjast margir í trúnni um að kínversk stjórnvöld muni senn afnema tollinn algerlega.

Umræddur tollur leggst sem 15% gjald á verðmæti viðkomandi vöru. Tollurinn hefur lagst á álframleiðslu hvort sem er t.d. í formi álhleifa, -stanga eða -víra. Vörur unnar úr áli bera aftur á móti ekki þennan toll. Með aukinni offramleiðslu af áli í Kína hafa kínversk álfyrirtæki smám saman aukið útflutning á „framleiðsluvörum“ sem þó i reynd hefur einfaldlega verið útflutningur á áli. Í slíkum tilvikum hafa fyrirtækin t.d. flutt út álafurðir, sem svo hafa verið endurbræddar utan Kína og steyptar sem álhleifar. Þetta hefur borgað sig til að losna við að greiða útflutningsskattinn og þessi útflutningur hefur verið að aukast nokkuð hratt síðustu misserin.

Þessi „dulbúni“ útflutningur á áli hefur valdið mikilli óánægju sumra álframleiðenda utan Kína og þá einkum og sér í lagi Rusal. Nú þegar tilkynnt hefur verið að tollarnir verði felldir niður gagnvart tiltekinni álframleiðslu reynir Rusal þó að bera sig vel. Enda mikilvægt fyrir þennan rússneska álrisa að tala hlutabréfaverðið sitt upp eftir mörg erfið ár. Staðreyndin er þó sú að Rusal er í stríði á mörgum vígstöðvum í því skyni að sporna gegn lækkunum á álverði. Og er að undirbúa ennþá meiri samdrátt í álframleiðslu sinni. Sama er uppi á teningnum hjá flestum öðrum álframleiðendum hér á okkar slóðum.

Afnám útflutningstolla mun viðhalda offramleiðslunni og kannski auka hana 

Undanfarið hefur verið vaxandi álútflutningur frá Kína, sem hefur þrýst niður álverði. Sú þróun hefur teygt sig um allan heim. Litlu virðist breyta þó þokkaleg tök hafi nú náðst á offramleiðslunni utan Kína; aukinn útflutningur á áli frá Kína mun sennilega eyða þeim ávinningi eins og hendi sé veifað. Og samkvæmt nýjustu fréttum er ekkert að slakna á offramleiðslunni í Kína. Á sama tíma halda áfram málaferli vestur í Bandaríkjunum vegna meintrar markaðsmisnotkunar, þar sem verði á áli er sagt haldið uppi með ólögmætum hætti. Það er því ekki beinlínis hægt að segja að gott jafnvægi ríki á álmörkuðum.

Það er freistandi að reyna að sjá fyrir hvaða áhrif það muni hafa þegar umræddir útflutningstollar á kínverskt ál falla niður nú eftir nokkra daga. Almennt séð virðist sem þetta hljóti að auka útflutning á kínversku áli. Og þar með þrýsta álverði niður utan Kína. Kannski mun aukinn útflutningur leiða til þess að álverðið innan Kína hækki - vegna þess að þar muni þá draga úr offramboði. Einn möguleikinn er sá að álverð muni breytast lítið sem ekkert - því tollabreytingin muni draga úr útflutningi kínverskra álafurða til bræðslu. Og nettóútflutningur á kínversku áli muni því lítt aukast.

Um þetta er erfitt að spá. Tíminn mun leiða í ljós hver áhrif tollabreytinganna verða. En það er staðreynd að offramboðið í kínverska áliðnaðinum þrýstir á sífellt meiri álútflutning. Og umræddar aðgerðir kínverskra stjórnvalda eru tæplega vel til þess fallnar að vinna gegn offjárfestingunni í áliðnaði í Kína. Reyndin er sú að fyrirkomulagið í Kína hvetur til þess að enn verði gefið í og að ennþá meira af áli verði framleitt. Þess vegna virðist ekki aðeins mögulegt heldur beinlínis líklegt að aukinn álútflutningur frá Kína muni þrengja að álframleiðslu utan Kína - og þá einkum að óhagkvæmustu álverunum þar. Til að byrja með mun þetta sennilega koma hvað verst niður á áströlskum áliðnaði.

Vestræni áliðnaðurinn loksins að átta sig á raunveruleikanum

Aukin álframleiðsla í Kína og meiri útflutningur þaðan kann svo sem að vera hið besta mál. Það er jú búist við að eftirspurn eftir í áli í heiminum haldi áfram að vaxa nokkuð hratt. Vandinn er sá að vöxturinn utan Kína er fremur lítill; þróun áliðnaðar síðustu einn til tvo áratugi gefur skýrar vísbendingar um að svo til öll aukning í eftirspurn eftir áli verði frá Kína. Og etv. frá sumum öðrum nýmarkaðslöndum eins og Indlandi. Lítill efi er um að þau lönd munu sjálf mæta þeirri auknu eftirspurn. Þess vegna er ansið hæpið að aukin tækifæri skapist fyrir meiri álframleiðslu í t.d. Evrópu eða Bandaríkjunum. 

Það ætti því ekki að koma á óvart að Alcoa, Rio Tinto Alcan og Rusal eru öll að selja eða loka álverum. Og álver BHP Billiton eru nú skilgreind sem óæskilegar eignir. Það sem er þó áhugaverðast er ekki það að vestrænn áliðnaður vilji minnka umsvif sín í álframleiðslu, heldur það hvernig sum fyrirtækin þar eru á fullu að auka áherslu sínar á vinnslu hátækniafurða úr áli. Þar er Alcoa í fararbroddi. Um þau umskipti og fleira sem snýr að áliðnaðinum verður fjallað nánar í næstu grein. 

Grillir í sólkórónu sæstrengs

Iðnaðarráðherra hefur ekki viljað þekkjast boð Breta um að ræða um sæstrengsmálið (mögulegan rafstreng milli Bretlands og Íslands). Hefur sagst vilja skoða málið betur áður en komi til slíkra viðræðna - jafnvel þó svo viðræðurnar yrðu óskuldbindandi og fyrst og fremst í því skyni að upplýsa málið betur. Hér verður athyglinni beint að nýlegu erindi sem varpar ljósi á stefnu iðnaðarráðherra í sæstrengsmálinu. Það er viðeigandi að fjalla um þetta erindi og stefnu ráðherrans og ráðuneytisins að kvöldi þessa ágæta sólmyrkvadags.

Óljós stefna skýrist

Það hefur verið fremur óljóst hvert ráðherra stefnir með málið. En nú hefur birst myndband á netinu þar sem fram kemur hver staða sæstrengsmálsins er. Í því áhugaverða myndskeiði útskýrir Ingvi Már Pálsson, skrifstofustjóri í atvinnu og nýsköpunarráðuneytinu, málið og kynnir stöðu verkefnisins og hvað sé þar framundan.

Umrædd kynning eða fundur mun hafa farið fram um miðjan janúar sem leið (2015). Áheyrendur voru verkefnisstjórn og faghópar 3ja áfanga Rammaáætlunar. Kynningin hófst á því að Ingvi sagði sæstrengsverkefnið hafa verið til skoðunar af og til allt frá áttunda áratug liðinnar aldar - en að fram til þessa hafi hugmyndin ekki gengið upp fjárhagslega séð né tæknilega séð. Það hafi breyst á síðustu árum vegna tækniframfara og hærra raforkuverðs í Evrópu. Núna séu því kannski í fyrsta sinn bæði tæknilegar og efnahagslegar forsendur fyrir verkefninu.

Ingvi ræddi í stuttu máli um það hvað sé búið að gerast í sæstrengsmálinu allra síðustu árin og nefndi þar sérstaklega skýrslu ráðgjafarhóps um rafstreng til Evrópu (sem var birt í júní 2013) og álit atvinnuveganefndar Alþingis vegna umræddrar skýrslu (það álit var birt í janúar 2014). Í máli Ingva kom fram að ráðherra telji að skoða þurfi ýmsa þætti málsins ítarlegar, með hliðsjón af umræddri ályktun atvinnuveganefndar Alþingis. Fækka þurfi óvissuþáttum og fá betri og heildstæðari mynd af verkefninu. Það sé grundvöllur upplýstrar og ábyrgrar ákvarðanatöku. Einnig kom fram í máli Ingva að breiður pólitískur samhljómur þurfi að vera um verkefnið, eigi það að koma til framkvæmda.

Átta verkefni framundan

Á fundinum var útskýrt að ráðuneytið hefur tekið saman lista yfir þá rannsóknavinnu sem fara þurfi fram. Þeirri vinnu er skipt í átta mismunandi verkefni. Fyrst þegar þeim verkefnum verði lokið, verði unnt að taka pólitíska ákvörðun um það hvort „fara eigi á fullt“ í sæstrengsverkefnið. Umrædd átta verkefni sem ráðuneytið hefur nú hleypt af stokkunum (eða hyggst senn koma af stað) eru eftirfarandi:

1. Dýpri hagfræðileg stúdía á sæstrengsverkefninu

Ingvi vísaði til áðurnefndrar vinnu ráðgjafarhóps um raforkustreng til Evrópu og að ráðast þurfi í ítarlegri hagfræðilega úttekt á verkefninu. Hann tiltók sérstaklega að kanna þurfi áhrif hækkandi raforkuverðs hér á landi vegna strengsins og kanna mótvægisaðgerðir vegna slíkra hækkana.

Ingvi tiltók einnig að meta þurfi umhverfiskostnað vegna nýrra virkjana og flutningsmannvirkja sem ráðast þurfi í vegna strengsins. Athyglisvert er að hann sagði að sæstrengurinn myndi að lágmarki þurfa að vera 800-1.200 MW, því annars verði ekki efnahagslegt vit í verkefninu. Þetta er vafalítið rétt hjá Ingva. Bersýnilega yrði þó mikill munur á bæði hagfræðilegum áhrifum og umhverfisáhrifum verkefnisins eftir því hvort strengurinn yrði t.d. 800 MW eða 1.200 MW.

Þess skal getið að í því skyni að útvega nánari upplýsingar um ofangreind atriði og fleira sem snýr að hagfræðilegum áhrifum strengsins hefur ráðuneytið í samstarfi við Ríkiskaup nú boðið út sérstakt verk sem nefnist Mat á áhrifum raforkusæstrengs. Í erindi sínu tiltók Ingvi það sérstaklega, að Hagfræðistofnun HÍ sé dæmi um aðila sem gæti unnið það verk.

Samkvæmt vef Ríkiskaupa skal verktakinn m.a. greina áhrif sæstrengs á verðmætasköpun í raforkuvinnslu, áhrif hans á nýtingu orkuauðlinda, áhrif á raforkuöryggi hér á landi, áhrif á nýtingu raforkuflutningskerfisins, áhrif á samkeppnisstöðu innlends atvinnulífs, áhrif á fjárhag heimila og umhverfisleg áhrif. Nánari upplýsingar um þetta verk, sem virðist reyndar vera nokkuð ruglingslegt, má sjá á vef Ríkiskaupa.

2. Umhverfismat áætlana.

Í erindi sínu vísaði Ingvi til laga þess efnis að áætlanir af því tagi sem sæstrengur felur í sér þurfi að fara í umhverfismat. En að það sé í biðstöðu þar til málið verði lengra komið.

3. Meta innlenda raforkuþörf.

Í erindi Ingva kom fram að meta þurfi innlenda raforkuþörf næstu 5 eða 10 árin. Og að sú vinna verði í höndum stjórnsýslunnar, Orkustofnunar og Orkuspárnefndar. Þetta snýr sem sagt að því að gera sér grein fyrir hversu mikil eftirspurn verði hér innanlands eftir raforku nokkur ár fram í tímann.

4. Meta þörf á nýjum virkjunum og flutningsmannvirkjum.

Eins og áður var nefnt virðist iðnaðarráðuneytið (atvinnu- og nýsköpunarráðuneytið) telja að sæstrengurinn þurfi að lágmarki vera 800-1.200 MW. Í máli Ingva kom einnig fram að strengur milli Íslands og Bretlands verði um 1.400 km langur (áheyrendur nefndu að vegalengdin sé ekki svo mikil og að strengurinn kynni því að verða nokkuð styttri). Að sögn Ingva hafa Landsnet og UK National Grid verið að vinna undirbúningsvinnu sem lýtur að kaplinum og m.a. um það hvar hann eigi að koma í land. Hann tiltók einnig að Orkustofnun sé byrjuð að skoða þetta mál, þ.e. bæði virkjanir og flutningsmannvirki. Og að þetta þurfi að vinnast nánar og þá m.a. innan Rammaáætlunar.

5. Sviðsmyndir um þróun orkumarkaða í Evrópu.

Eitt af þeim verkefnum sem ráðuneytið álítur að ráðast þurfi í núna er að greina hvernig orkumarkaðir innan Evrópu og Evrópusambandsins muni þróast næstu ár og áratugi. Í kynningu sinni nefndi Ingvi það sérstaklega að langtímasamningar við Breta séu mögulegir til 20-25 ára á sérstökum verðum sem taki mið af því að um sé að ræða endurnýjanlega orku (þarna vísar Ingvi væntanlega til sérstaks hvatakerfis Breta sem kennt er við Contracts for Difference, sem gerir ráð fyrir þeim möguleika að greiða mjög hátt raforkuverð fyrir græna orku). Ingvi nefndi réttilega að þróunin er óviss og að í framtíðinni geti mögulega dregið úr styrkjum til endurnýjanlegrar orku í Evrópu. En það stendur sem sagt til að innan stjórnsýslunnar hér verði unnin greining á mismunandi sviðsmyndum um þessi mál.

6. Úttekt á tæknilegum atriðum.

Í máli Ingva kom fram að Landsnet, Landsvirkjun og National Grid hafi nú í 2-3 ár unnið að því að skoða ýmis tæknileg atriði sem lúta að sæstreng. Þar sé m.a. um að ræða atriði sem snerti lagningu strengsins, lendingastaði, bilanatíðni og annað.

Í þessu sambandi vil ég vekja athygli að því að Landsvirkjun hefur um árabil kynnt sín sjónarmið gagnvart svona sæstreng og þau viðhorf því alþekkt hverjum þeim sem vill kynna sér málið. Aftur á móti hefur minna heyrst frá Landsneti, enda virðist það fyrirtæki ekki líta það jafn mikilvægum augum að upplýsa almenning um starfsemi sína og framtíðarmöguleika. National Grid hefur aftur á móti birt kynningar um sín viðhorf gagnvart streng af þessu tagi. Þarna mætti Landsnet standa sig betur. 

7. Reynsla Noregs.

Í erindi Ingva vék hann að því að Norðmenn séu sáttir við sína reynslu af sæstrengjum og séu áhugasamir um fleiri strengi. En hann tók fram að staða Norðmanna sé önnur en okkar og ekki sé unnt að heimfæra reynslu þeirra upp á okkur, en þetta þurfi að skoða. Ekki er alveg ljóst hvað Ingvi átti þarna við, en sennilega er hann fyrst og fremst með það í huga að Norðmenn eru með miklar raforkutengingar við nágrannalöndin (m.a. yfir til Svíþjóðar og sæstrengi til Danmerkur og Hollands). Og raforkumarkaðurinn þar því miklu meiri samkeppnismarkaður en hefur verið hér á landi. Og að þess vegna sé aðstaða Norðmanna ólík okkar.

Það stendur sem sagt til að innan stjórnsýslunnar verði nú kannað nánar hver reynsla Norðmanna sé af sæstrengjum og öðrum millilandatengingum af þessu tagi. Hér má nefna að nú er verið að byrja á rafstreng sem lagður verður milli Noregs og Þýskalands og viðræður eru í gangi milli breska National Grid og norska Statnett um streng milli Noregs og Bretlands. Það virðist því nokkuð augljóst að Norðmenn sjá mikil og góð tækifæri í svona tengingum. En auðvitað er sjálfsagt að við öflum okkur nánari upplýsinga um þessa reynslu þeirra.

8. Sæstrengur sem hvati fyrir smærri virkjanir.

Áttunda atriðið sem Ingvi tiltók að kanna þurfi er hvaða áhrif sæstrengur hefði gagnvart möguleikum til að reisa smærri virkjanir hér á landi. Sæstrengur kann jú að veita slíkum virkjunum tækifæri til að selja raforku á góðu verði um sæstrenginn og sjálfsagt og eðlilegt er að skoða þetta atriði.

Ekkert rætt um orkuverð né orkumagn við Breta

Ingvi vék líka nokkrum orðum að því sem sagt og skrifað hefur verið um að ráðast þurfi í könnunarviðræður við Breta (sem er jú eitt af þeim atriðum sem ég hef skrifað talsvert um og lagt áherslu á). Ingvi gat þess að ríkisstjórnin hafi verið „vör um sig“ og vilji klára ofangreind átta verkefni áður en könnunarviðræður eða samningaviðræður við Breta fari af stað.

Hann nefndi það einnig að „mikil pressa“ sé frá Bretum um að hefja viðræður. Sjálfur myndi ég reyndar fremur nota orðalagið að „mikill áhugi“ sé hjá Bretum í þessu sambandi. Því orkan frá Íslandi mun jú aldrei gjörbreyta neinu á hinum risavaxna breska orkumarkaði. Í augum Breta er kapall til Íslands einungis einn áhugaverður möguleiki af mörgum.

Loks vakti Ingvi athygli á þeirri niðurstöðu ráðgjafarhóps um raforkustreng til Evrópu að áætlaðar nettó útflutningstekjur af sæstreng gætu orðið á bilinu 4-76 milljarðar ISK árlega. Þessi mikla óvissa um tekjurnar (sem vakti auðheyranlega fliss meðal áheyrenda að erindinu - og jafnvel einnig hjá Ingva sjálfum hafi ég heyrt rétt en hljóðið í upptökunni er reyndar ekki með besta móti) ráðist af því hvernig samningur yrði gerður. Ingvi gat þess sérstaklega að til að þrengja bilið þurfi að setjast niður með Bretum til að fá að vita hvað þeir séu tilbúnir að borga fyrir raforkuna.

Þessi síðastnefnda ábending eða skoðun Ingva er auðvitað laukrétt. Og vert að rifja upp að breski orkumálaráðherrann hefur ítrekað boðið íslenskum starfsbróður sínum upp á viðræður, sem gætu leitt þetta mikilvæga atriði í ljós. En íslenski ráðherrann vill fyrst láta skoða aðra þætti málsins – sem eru reyndar margir hverjir óumflýjanlega afar óvissir einmitt vegna þess að áætlað orkuverð er ennþá á svo breiðu bili. Þannig bítur vinnan sem ráðherra hefur nú sett af stað í skottið á sér, ef svo má segja.

Í umræddri kynningu vék Ingvi einmitt að þessu - og orðaði það mjög kurteisilega og talaði um að þetta „rekist dálítið hvert á annað“. Sem það gerir jú óneitanlega. Þar að auki virðast engin áform uppi hjá ráðuneytinu um að afla upplýsinga um hvað svona strengur kostar. Þetta er að mínu mati óskynsamleg og ónauðsynleg forgangsröðun; ekkert mælir gegn því að hefja viðræður við Breta samhliða þessari vinnu sem lýst er hér að ofan. Og ræða t.d. orkuverð og orkumagn við Bretana og einnig kanna betur kostnað vegna bæði strengs og spennubreyta.

Það hlýtur að verða dokað við með ný stóriðjuverkefni

Það er sem sagt svo að umræddri vinnu, sem lýst er í töluliðunum átta hér að ofan, verður kannski lokið að ári liðnu. Og þá, á árinu 2016, verður kannski loksins álitið tilefni til þess, af hálfu íslenska iðnaðar- og viðskiptaráðherrans í Atvinnu- og nýsköpunarráðuneytinu, að setjast niður með Bretum. Til að ræða þá þætti sem algerlega nauðsynlegt er að fá upplýsingar um til að fá skýra mynd af því hver efnahagsleg áhrif sæstrengs yrðu í raun og veru.

Í millitíðinni væri eðlilegast að bíða með alla nýja stóriðjusamninga eða aðra umfangsmikla orkusölusamninga hér. Því það er varla skynsamlegt að ráðast í slíka orkusölu meðan verið er að rannsaka hvort miklu meiri arðsemi geti verið af orkusölu um sæstreng. Að mínu mati er a.m.k. alveg augljóst að þessi hægagangur sem verið hefur í sæstrengsmálinu af hálfu ráðherra þjónar ekki íslenskum hagsmunum.

PS: Sjá má upptöku af erindi/kynningu Ingva hér á vef YouTube.

Grunn olíugreining Landsbankans

Landsbankinn stóð nýverið fyrir áhugaverðum fundi í Hörpu undir yfirskriftinni Hvaða tækifæri skapar lægra olíuverð. Þar flutti m.a. forstöðumaður hagfræðideildar bankans erindi með titlinum Lækkun olíuverðs – orsakir og afleiðingar. Í þessari kynningu var rík áhersla lögð á að sú mikla verðlækkun á olíu sem varð á liðnu ári hafi fyrst og fremst komið til vegna aukinnar og nokkuð óvæntrar olíuframleiðslu, einkum í Bandaríkjunum.

Þarna þótti mér hrapað að ályktunum og undraðist hversu þröngt sjónarhorn bankans var. Rökstuðningurinn var fábreyttur og ályktanirnar fremur hæpnar. Þegar málið er skoðað af kostgæfni sést að sterkar vísbendingar eru um að mun margbrotnari ástæður liggi að baki olíuverðlækkuninni heldur en fram kom í kynningu bankans. Þar vil ég sérstaklega tiltaka daufa eftirspurn, þ.e. samdrátt í vexti efnahagslífsins í heiminum. Þetta getur skipt miklu máli vegna þess að vanmat á þætti daufrar olíueftirspurnar er til þess fallið að hagvaxtarhorfur séu ofmetnar. Hér verður leitast við að skýra þessi atriði.

Jákvæður framboðsskellur en engu að síður dauf eftirspurn

Í kynningu Landsbankans var því lýst að allt síðasta ár (2014) hafi framleiðsla á olíu verið talsvert umfram eftirspurn og þess vegna hafi olíubirgðir safnast upp. Þetta er sagt hafa valdið því sem kallast jákvæður framboðsskellur (þegar verðlækkun verður vegna aukins framboðs um leið og eftirspurn er að mestu óbreytt). Þetta álítur Landsbankinn að leiði til þess að hagvöxtur í heiminum muni aukast. Vandinn er bara sá að það er sennilega rangt hjá Landsbankanum að álíta olíuverðlækkunina skýrast svo mjög af auknu framboði. Margt bendir til þess að dauf eftirspurn hafi þar verið lítt síðri áhrifaþáttur. 

Í kynningu bankans kom einnig fram að eftir að Saudi Arabía hafnaði hugmyndum um að skerða framleiðslu sína, á fundi OPEC í nóvember sem leið, hafi markaðsöfl framboðs og eftirspurnar tekið völdin og olía fallið hratt í verði. Í þessu felst að almennt hafi verið væntingar um að Sádarnir eða OPEC myndu draga úr olíuframleiðslu sinni. Þetta er sennilega rangt hjá Landsbankanum. Það er m.ö.o. fremur ólíklegt að það hafi fyrst og fremst verið ákvörðun Sádanna sem olli hraðari verðlækkun. Mun líklegra er að hagvaxtartölur hafi valdið því að draga úr bjartsýni um aukna eftirspurn eftir olíu og að þess vegna hafi olíuverðlækkunin orðið hraðari.

Það er staðreynd að olíuverð tók að falla verulega í verði um eða upp úr miðju ári 2014. Og það er rétt athugað hjá Landsbankanum að eftir umræddan fund OPEC í nóvember féll verðið ennþá hraðar en mánuðina þar á undan. Og það er einnig rétt hjá Landsbankanum að allt eða mestallt árið 2014 var olíuframleiðsla meiri en olíunotkun. En hin raunverulega ástæða olíuverðlækkunarinnar er samt mun flóknari en Landsbankinn vill meina.

Of miklar væntingar um hagvöxt

Útlit er fyrir að Landsbankinn hafi vanmetið áhrif lítillar eftirspurnar á olíuverðlækkunina. Og hafi þar með of miklar væntingar um góðan hagvöxt. Ástæðan virðist sú að bankinn hafi litið til of fárra og/eða einhliða heimilda við undirbúning kynningarinnar. M.ö.o. þá virðist sem sýn Landsbankans á olíuverðlækkunina sé of þröng. Í þessu sambandi er rétt að ítreka að eftir því sem eftirspurnarþátturinn er veigameiri í verðlækkuninni (þ.e. dauf eftirspurn) þá minnka líkur á hagvexti í heiminum. Jákvæður framboðsskellur er aftur á móti líklegur til að hafa jákvæð áhrif á hagvöxt.

Í erindi sínu nefndi forstöðumaður hagfræðideildar Landsbankans það að samkvæmt áliti Alþjóðagjaldeyrissjóðsins (IMF) sé um 70% olíuverðlækkunarinnar vegna aukins framboðs og um 30% vegna minni eftirspurnar. Þar með eru ástæður verðlækkunarinnar strax farnar að færast í átt til þess sem kallað er neikvæður eftirspurnarskellur (þ.e. að olíueftirspurn minnki). Það er að vísu ekkert athugavert við það, ef greining IMF er rétt, að notast við hugtakið jákvæðan framboðsskell - svo lengi sem eftirspurn eftir olíu hafi ekki beinlínis dregist saman. En Landsbankinn hefði líka átt að skoða önnur álit sem gefa til kynna að spá IMF sé mögulega full bjartsýn á hlut eftirspurnar. Aukið framboð er vissulega mikilvæg orsök olíuverðlækkunarinnar árið 2014, en dræm eða stöðnun í eftirspurn gæti verið næstum jafn mikilvægur þáttur.

Vafasöm samlíking við ástandið 1986

Í kynningu Landsbankans var ástandi á olíumörkuðum núna líkt við olíuverðlækkunina sem varð 1986. Um þetta sagði fyrirlesarinn að aðstæðurnar þá og núna væru svipaðar - og vísaði til þess að þá (þ.e. 1986) rétt eins og nú hefði líka verið umtalsverð aukning á olíuframleiðslu umfram eftirspurn í heiminum.

Samlíkingin við 1986 hefur reyndar gengið ljósum logum bæði í fræðaskrifum og fjölmiðlaskrifum um orsakir og afleiðingar olíuverðlækkunarinnar núna. Þessi samlíking gengur út á það að þá hafi Sádarnir gefist upp á því að reyna að halda olíuverði uppi með framleiðsluskerðingum og ákváðu þess í stað að auka framleiðslu sína og reyna að ná meiri markaðshlutdeild. Og að núna hafi þeir líka gefist upp á að hækka olíuverð með framleiðsluskerðingu og þess í stað haldið framleiðslu sinni óbreyttri. Með von um að olíuverðlækkun neyði aðra framleiðendur til að draga úr framleiðslu og þar með geti Sádarnir aukið markaðshlutdeild sína og átt von um að ná olíuverði upp.

Allt kann þetta að hljóma nokkuð lógískt og þetta er vafalítið rétt lýsing á fyrirætlunum Sádanna. Og þessi samlíking kann að vekja vonir manna um að fyrir höndum sé nú gott hagvaxtarskeið. Vegna þess að nú - rétt eins og var á síðari hluta níunda áratugarins og á þeim tíunda - muni olíuverð haldast lágt í mörg ár og jafnvel meira en áratug. Með örvandi áhrifum á hagvöxt.

Það er hárrétt hjá Landsbankanum að á árinu 1986 var mikið misvægi á milli olíuframboðs og olíunotkunar (það sem kalla má offramboð af olíu). Og það er rétt að misvægi af umræddu tagi var líka fyrir hendi í nokkur misseri núna áður en olíuverðlækkunin hófst um mitt ár 2014. Lengra nær þó samlíkingin við 1986 ekki. Aðstæðurnar á olíumörkuðum núna eru nefnilega að flestu leyti gjörólíkar því sem var þarna um miðjan níunda áratug liðinnar aldar. Þess vegna er afar varhugavert að vísa til atburðanna 1986 sem einhverskonar spegilmyndar þess ástands sem núna ríkir.

Offjárfesting einkenndi olíumarkaði 1986 en núna er áhyggjuefnið of lítil fjárfesting

Það væri full langt mál að ætla hér í þessari grein að útskýra vandlega af hverju samlíkingin við 1986 er vafasöm. Hér verður látið nægja að minna á það að allan fyrri hluta níunda áratugarins hafði olíuverð meira eða minna verið á niðurleið. Og sú verðlækkun gerðist þrátt fyrir ítrekaðar framleiðsluskerðingar OPEC. En það sem skiptir ennþá meira máli er að árið 1986 var ónotuð framleiðslugeta í olíubransanum (spare capacity) orðin hrikalega mikil (einkum vegna ítrekaðra og síaukinna framleiðsluskerðinga OPEC).

Þessi ónotaða framleiðslugeta var árið 1986 nálægt því sem nemur daglegri framleiðslugetu upp á um 8-10 milljónir olíutunna. Sem á þeim tíma var nálægt því að nema um 15% af olíuframleiðslu heimsins. Í dag er umframframleiðslugetan ekki í nokkru samræmi við þetta. Hún er nú talin vera nálægt 4 milljónum tunna (max) eða innan við 5% af olíuframleiðslunni allri.

Ónotuð framleiðslugeta árið 1986 var sem sagt um þrefalt meiri en nú er eða jafnvel rúmlega það (miðað við heildarframleiðslu á olíu). Þetta gerir það að verkum að ástandið sem er framundan á olíumörkuðum er í grundvallaratriðum allt annað núna en var þarna fyrir um þremur áratugum. Þess vegna er samlíkingin við 1986 eiginlega út í hött.

Hreyfingar á olíumörkuðum í átt að minna misvægi milli framboðs og eftirspurnar munu hafa allt annars konar afleiðingar núna en þegar ástandið var eins og 1986. Núna þarf einungis hógværa aukningu í eftirspurn til að það þrengi verulega að framleiðslugetunni og því þarf olíueftirspurn sennilega ekki að aukast mikið núna til að umframeftirspurn myndist - með hratt hækkandi verði. Árið 1986 var aftur á móti svo mikil ónotuð framleiðslugeta fyrir hendi að forsendur voru til að olíuverð héldist lengi lágt jafnvel þó svo olíunotkun færi að aukast nokkuð hratt.

Þróun á framleiðslu bergbrotsolíu er afar óviss

Sumir vilja að vísu meina að ef olíueftirspurn ykist núna yrði því einfaldlega mætt með aukinni olíuframleiðslu í Bandaríkjunum (þ.e. á bandarískri thigt oil, sem stundum er nefnd shale oil, en mætti kalla bergbrotsolíu á íslensku). Því í þeirri tegund olíuframleiðslu sé fremur einfalt að auka framleiðsluna jafnskjótt og olíuverð fer að skríða upp á við. Og að þess vegna sé líklegt að olíuverð haldist nú fremur hógvært um langa framtíð og a.m.k. vel innan við 100 USD.

Um þetta er þó mikil óvissa. Menn greinir nefnilega mjög á um það hversu þessi nýja tegund olíuframleiðslu (í Bandaríkjunum og mögulega annars staðar i heiminum) geti skilað. Það er þó vitað að hver olíulind af þessari tegund er margfalt fljótari að tæmast heldur en gerist og gengur í annarri og hefðbundnari olíuframleiðslu. Þess vegna er kannski hæpið að bergbrotsolían muni lengi hafa mikil áhrif á olíumarkaði; bergbrotsolían gæti klárast miklu hraðar heldur en t.d. Norðursjávarolían eða Alaskaolían.

Hvernig svo sem þetta fer, þá mun núverandi olíulindum halda áfram að hnigna jafnóðum og tekið er af þeim. Og sárlítil umframgeta er fyrir hendi til að auka framleiðslu. Þess vegna er eina leiðin til að útvega heiminum næga olíu, þegar litið er fáein ár og jafnvel fáein misseri fram tímann, sú að fjárfesta í nýrri olíuvinnslu. Ný olíuvinnsla er sem sagt mikilvæg og nauðsynlega til að knýja hagvöxt. Og þess vegna er hætt við að ef olíuverð hækkar ekki umtalsvert í bráð, muni heimurinn lenda í óvenjulegum vítahring þar sem hægja kann á hagvexti þrátt fyrir lágt olíuverð.

Árið 1986 voru offjárfestingar í olíuiðnaðinum svo miklar að lágt olíuverð hélst í fjölda ára. Í dag er umframafkastageta í olíuiðnaðinum aftur á móti svo lítil að að helsta áhyggjuefnið er að lágt olíuverð haldi aftur af fjárfestingu þar. Og að afleiðingin yrði þá sú að brátt verði ekki unnt að útvega veröldinni nægilegt magn af olíu á viðráðanlegu verði.

Grundvallaratriðið er að aðstæðurnar á olíumörkuðum núna eru gjörólíkar því sem var 1986 og samlíking við ástandið þá ætti því í mesta lagi að vera gerð til gamans. Þarna er Landsbankanum reyndar nokkur vorkunn því þessi sama kjánalega samlíking hefur verið notuð t.d. í fjölda blaðagreina um olíuverðlækkunina núna. Sem er með miklum ólíkindum.

Daufleg eftirspurn kann að skýra stóran hluta olíuverðlækkunarinnar

Það vekur nokkra undrun að forstöðumaður hagfræðideildar Landsbankans virðist ekki hafa áttað sig á því að þegar verðlækkunin á olíu hófst um mitt ár 2014 var olíuverð ennþá furðu hátt. Þetta sést þegar litið er til verðþróunar á ýmsum öðrum hrávörum. Ef ekki hefði komið til óvissa vegna sveiflna í olíuframboði frá ríkjum eins og Líbýu og Íran (vegna skæruhernaðar í Líbýu og viðskiptaþvingana gagnvart Íran) er líklegt að olíuverð hefði byrjað að lækka mun fyrr en raunin varð. Það sem eftir stendur er að sterkar vísbendingar voru komnar fram um að hin áður hratt hækkandi eftirspurn á hrávörumörkuðum var farin að hægja verulega á sér.

Þetta ætti Landsbankanum að vera augljóst. Því á einni glærunni sem birt var í umræddri kynningu bankans sést einmitt vel hvernig olíuverð hékk nánast furðulega lengi uppi. Á umræddri glæru kom fram að allt tímabilið 2011-2014 voru ýmsar mikilvægar hrávörur að lækka umtalsvert í verði meðan olíuverð svo gott sem stóð í stað. Þarna var á ferðinni góð vísbending um minnkandi vöxt í eftirspurn - sem hefði einnig átt að hafa áhrif á olíuverð. Og gerði það vissulega svo um munaði - loks þegar lækkunarhrinan hófst um mitt ár 2014. Þarna hafði m.ö.o. myndast kúfur í olíuverði vegna daufrar eftirspurnar og sá kúfur hefði á endanum hvort eð er blásið burt. Það að kúfurinn loksins fauk burt á síðari hluta ársins 2014 er sennilega að litlu leyti vegna aukinnar olíuvinnslu, þ.e.a.s. hann hefði fokið burt hvað sem henni leið en kannski nokkru hægar. Þarna var sem sagt mjög líklega um að ræða olíuverðlækkun sem hafði myndast innistæða fyrir vegna dræmrar eftirspurnar.

Í einni ítarlegustu úttektinni sem gerð hefur verið um olíuverðlækkunina 2014 er útskýrt hvernig eftirspurnarþættir höfðu að öllum líkindum nálægt því jafn mikil áhrif til lækkunar olíuverðs árið 2014 eins og framboðsþátturinn (skýrslan sú nefnist Understanding the Decline in the Price of Oil since June 2014). Þar kemur sem sagt fram að áhrif dvínandi eftirspurnar hafi samtals sennilega valdið nálægt helmingi olíuverðlækkunarinnar. Niðurstöðurnar í hnotskurn eru að einungis um 51% verðlækkunarinnar sé vegna jákvæðra framboðsþátta og um 49% sé vegna neikvæðra eftirspurnaráhrifa. Landsbankinn getur kallað þetta jákvæðan framboðsskell ef hann vill, en það hugtak á samt varla mjög vel við um þessar aðstæður.

Lítil heimildavinna Landsbankans?

Höfundar umræddrar skýrslu sem vísað var til hér á undan, þau Christiane Baumeister hjá Kanadabanka og Lutz Kilian hjá Michiganháskóla, eru með geysimikla reynslu af rannsóknum á þróun olíuverðs og áhrifaþáttum verðbreytinga á olíumörkuðum. Til að vera alveg viss um að ég væri að skilja greiningar þeirra rétt hafði ég samband við Kilian, sem staðfesti þá túlkun mína sem að ofan greinir. En það virðist sem Landsbankinn hafi alls ekki hugað nógu vel að því að kynna sér þessi eða önnur sambærileg sjónarmið. Í þessu sambandi má líka minna á stutta en hnitmiðaða grein eftir James Hamilton, sem er hagfræðiprófessor við Kaliforníuháskóla í San Diego (grein hans ber titilinn Oil prices as an indicator of global economic conditions). Hamilton telur að um 40% verðlækkunarinnar megi rekja til veikleika í hagkerfi heimsins.

Þegar kynning Landsbankans er skoðuð virðist sem bankinn hafi einkum byggt hana á einni tiltekinni skýrslu Alþjóðabankans (The Great Plunge in Oil Prices: Causes, Consequences, and Policy Responses og einnig kann Landsbankinn að hafa stuðst við aðra styttri skýrslu Alþjóðabankans sem nefnist Understanding the Plunge in Oil Prices: Sources and Implications). Í þessum skrifum Alþjóðabankans er nokkuð mikið gert úr framboðsþættinum, rétt eins og Landsbankinn gerir (og í kynningu Landsbankans eru birt gröf úr þessum skýrslum Alþjóðabankans). Það vekur þó athygli að Alþjóðabankinn dregur athyglina einnig nokkuð vel að mögulegum áhrifum daufrar eftirspurnar. Miðað við framsetningu Landsbankans virðist þó sem þau sjónarmið Alþjóðabankans hafi ekki komist til skila til Landsbankans, heldur hafi hann einblínt á þá þætti í skýrslunni sem fjölluðu um framboðsþættina.

Niðurstaða mín er sú að kynning Landsbankans var yfirborðskennd og skautaði framhjá því hversu eftirspurnaþátturinn kann að hafa verið mikilvæg orsök olíuverðlækkunarinnar. Fyrir vikið er Landsbankinn sennilega að ofmeta jákvæð áhrif olíuverðlækkunarinnar á hagvöxt. Það merkir ekki að sýn Landsbankans sé röng, enda er öll svona umfjöllun alltaf mjög óviss. Umfjöllunin var áhugaverð, en var of einhliða og skorti alla dýpt. Það er kannski prýðileg áminning um að hvorki almenningur, fyrirtæki né fjölmiðlar eiga að gera of mikið úr sérfræðiálitum banka. Slík álit eru innlegg í umræðuna en ekki til að byggja ákvarðanir á. 

Alvarlegur misskilningur iðnaðarráðherra

Orkumálaráðherra Bretlands ítrekaði nýlega vilja breskra stjórnvalda til að ræða við Íslendinga um möguleikann á sæstreng milli Íslands og Bretlands. Og bauð um leið fram aðstoð við gagna- og upplýsingaöflun. Iðnaðarráðherra hefur sent svarbréf þar sem tillögu breska ráðherrans er svo gott sem hafnað. Sem er með öllu óskiljanlegt.

Aðspurð um þetta mál segir ráðherrann: „Við förum ekki að semja um verð, hvorki við Breta né aðra, fyrr en við erum búin að átta okkur á áhrifum af þessu verkefni fyrir íslenskt efnahagslíf og samfélag.“ Hér er talað í hringi. Það er nefnilega ekki unnt að átta sig á áhrifum verkefnisins nema að fá upplýsingar um helstu forsendurnar - sem eru m.a. orkuverðið og orkumagnið.

Þar að auki er afar undarleg þessi tregða að ræða við áhugasaman viðsemjanda. Nákvæmlega engin áhætta felst í slíkum viðræðum af okkar hálfu. Og Bretar eru ekki að tala um að ganga beint til bindandi samninga, heldur að viðræður eigi sér stað. Líklegt er að í slíkum viðræðum fengjust mikilvægar upplýsingar til að átta sig m.a. betur á því sem íslenski iðnaðarráðherrann vísar til, þ.e. áhrif af þessu verkefni fyrir íslenskt efnahagslíf og samfélag. En ráðherrann vill af einhverjum ástæðum alls ekki neinar viðræður af þessu tagi.

Bréf breska orkumálaráðherrans

Umrætt bréf frá breska orkumálráðherranum, Matthew Hancock, er dagsett 24. janúar s.l. (2015). Þar segir ráðherrann m.a. að rannsóknavinna sem unnin hefur verið í breska ráðuneytinu bendi til þess að slíkur rafstrengur gæti falið í sér efnahagslegan ábata fyrir bæði Bretland og Ísland. Og þess vegna sé ráðherrann áhugasamur um að skoða verkefnið nánar.

Í þessu sambandi nefnir ráðherrann að verkefnið gæti verið einn þáttur í opinberri stefnu Bretlands um aukið hlutfall áreiðanlegrar endurnýjanlegrar raforku. Bretar eru nú að verja miklum fjármunum í þessa stefnu. Í tengslum við þetta erindi breska ráðherrans er nauðsynlegt að hafa í huga að í fyrri samskiptum breskra og íslenskra stjórnvalda hefur einmitt komið fram að mögulegt sé að íslensk orka gæti notið þeirra ívilnana sem bresk stjórnvöld bjóða nú vegna endurnýjanlegrar raforku. Það eru því líkur á að mjög hátt verð kunni að fást fyrir íslensku raforkuna.

Breski ráðherrann lýsir í bréfinu áhuga sínum á að ræða þessi mál nánar við íslenska iðnaðarráðherrann. Hann býðst einnig til þess að starfsfólk breska orkumálaráðuneytisins verði íslenska iðnaðarráðuneytinu og starfshópum á þess vegum, til reiðu til að aðstoða við að afla upplýsinga um málið. Þar nefnir breski ráðherrann sérstaklega að ráðuneyti hans geti aðstoðað við að upplýsa um breska regluverkið, en það regluverk er einmitt grundvallaratriði í því hversu áhugavert verkefnið er efnahagslega.

Hér er vert að minna á að í öllum þeim skýrslum sem unnar hafa verið, bæði hér og landi og erlendis, um mögulegan sæstreng kemur fram að ein helsta óvissan er raforkuverðið. Meðal annarra helstu óvissuþátta eru orkumagnið og eignarhald á sæstrengnum. Nefndarvinna hér heima mun engu skila til að skýra þessi atriði af einhverri nákvæmni. Til að skýra þau er bæði nauðsynlegt og skynsamlegt að setjast niður með Bretum og ræða þessi atriði. Það gefur augaleið að slíkar viðræður yrðu í þeim tilgangi að skýra þessi mál, en ekki til að hlaupa í að taka bindandi ákvarðanir.

Svarbréf iðnaðarráðherra

Iðnaðarráðherrann, Ragnheiður Elín Árnadóttir, svaraði breska ráðherranum með bréfi dags. 11. febrúar s.l. (2015). Þar vísar íslenski iðnaðarráðherrann til fundar með fyrrum orkumálaráðherra Breta í mars 2014. Og tekur fram að á þeim fundi hafi komið fram skilningur breska ráðherrans á því að vegna þess hversu verkefnið sé umfangsmikið þurfi Ísland tíma til að skoða alla þætti þess vandlega - áður en til nokkurra skuldbindinga komi af hálfu Íslands.

Í bréfinu segir Ragnheiður Elín einnig og hún og ráðuneytið muni vandlega hugleiða boð breska ráðherrans um upplýsingagjöf. Og að hún sé reiðubúin að ræða málið við breska ráðherrann við hentugleika - hvort sem er í Lundúnum, Reykjavík eða annars staðar þar sem leiðir þeirra kunni að liggja saman. Af þessu virðist sem hún vilji sem sagt gjarnan ræða málið við breska orkumálaráðherrann - ef þau skyldu hittast fyrir tilviljun! Væri ekki skynsamlegra og betur fallið til árangurs að ákveða slíkan fund og undirbúa hann af kostgæfni?

Vísvitandi misskilningur iðnaðarráðherra?

Umrædd ummæli íslenska iðnaðarráðherrans um skuldbindandi ákvarðanir af hálfu Íslands eru nokkuð sérkennileg. Bretar hafa ítrekað lýst áhuga sínum á viðræðum; viðræðum sem ætlað er að upplýsa málið betur og t.d. leiða fram atriði sem eru eða kunna að vera óljós. Bretar eru ekki að bjóða eða leggja til að hittast til að taka skuldbindandi ákvarðanir. Enda er sá tímapunktur alls ekki kominn. Fyrst þarf t.d. að nálgast upplýsingar um líklega arðsemi verkefnisins og ýmis önnur áhrif, m.a. efnahagsleg og að sjálfsögu umhverfisleg. En það er útilokað að komast að þokkalega skynsamri niðurstöðu um þessi mikilvægu atriði nema með beinum viðræðum milli Breta og Íslendinga.

Ragnheiður Elín ákveður aftur á móti að stilla málinu upp þannig að Ísland þurfi að skoða málið betur - áður en unnt sé að skuldbinda sig. Þarna virðist iðnaðarráðherra okkar beinlínis misskilja ósk breska ráðherrans; hann er ekki að leggja til að setjast niður og taka bindandi ákvarðanir heldur að upplýsa málið betur. Þetta er reyndar svo augljóst að maður kemst ekki hjá því að velta fyrir sér hvort iðnaðarráðherra Íslands sé af einhverjum sökum vísvitandi að misskilja erindið eða stöðu málsins.

Af hverju þessi tregða að ræða við Breta?

Vorið 2013 var breska orkumálaráðuneytið áhugasamt um að funda með íslenskum stjórnvöldum. Það erindi fór um sendiráð Íslands í London og var búið að fastákveða fundardag þá um sumarið. En þá hafnaði Ragnheiður Elín því að ræða málið við Breta - að svo stöddu. Og það þrátt fyrir ágæta ábendingu sem sendiherra Íslands í London sendi til ráðuneytisins um að ekki stæði til að taka neinar skuldbindandi ákvarðanir heldur leitast við að upplýsa málið betur.

Ragnheiður Elín hitti svo breska orkumálaráðherrann vorið 2014 á almennum fundi þar sem m.a. var eitthvað rætt um sæstrenginn. En ennþá mátti ekki setjast niður og ræða málin formlega til að fá skýrari mynd af því. Og nú virðist árið 2015 líka eiga að líða án þess að ræða megi málið við Breta.

Þetta er mjög undarleg tregða. Vegna orkustefnu breskra stjórnvalda, sem varð að lögum 2013, er nú um stundir alveg einstaklega áhugavert tækifæri fyrir Íslendinga til að kanna með sæstreng milli Íslands og Bretlands. Bretar eru nú að verja miklum fjármunum í ný orkutengd verkefni, en það er alls ekki víst að þetta hagstæða samningsumhverfi eða tímabil standi yfir mjög lengi. Tækifærið núna er a.m.k. alveg óvenju gott fyrir okkur Íslendinga og um að gera að ganga til beinna viðræðna til að fá betri mynd af þessu tækifæri.

Hér eiga í reynd ennþá við hin skynsömu orð sendiherra Íslands í London frá 10. júlí 2013. Þegar til stóð að bresk og íslensk stjórnvöld myndu hittast í London og ræða sæstrenginn. Þá sagði sendiherrann orðrétt í tölvupósti til ráðuneytisstjóra iðnaðarráðuneytisins: „Það er mín skoðun að rétt sé að halda fundinn enda geti hann ekki talist fela í sér skuldbindingu af hálfu íslenskra stjórnvalda um málið heldur nauðsynlega upplýsingaöflun um með hvaða hætti íslensk orka gæti mögulega verið seld - á hvaða kjörum og til hve langs tíma - í Bretlandi og ennfremur hvort hún myndi falla undir þeirra ívilnunarkerfi um umhverfisvæna orku“.

Þessi orð sendiherrans eiga a.m.k. jafn vel við núna eins og þau gerðu fyrir tveimur árum. En því miður virðist sem ennþá eitt árið eigi að líða án þess að gengið verði til slíkra skynsamlegra viðræðna. Það vekur furðu - sérstaklega í ljósi þess að þarna gæti verið á ferðinni áhugaverðasta efnahagstækifæri Íslendinga og aðstæður til viðræðna eru okkur nú afar hagstæðar. 

Mótum leikreglur vegna arðsemi orkuauðlindanna

Í skýrslunni Arðsemi Landsvirkjunar af rafmagnssölu til stóriðju 1966-2010, sem Hagfræðistofnun Háskóla Íslands gaf út árið 2012, sagði að „arðsemi af rafmagnssölu Landsvirkjunar til stóriðju mundi tæplega standa undir þeim kröfum um ávöxtun sem [gerðar eru] til orkuframleiðslufyrirtækja á frjálsum markaði úti um heim“. Það var m.ö.o. niðurstaða höfunda þessarar skýrslu að arðsemi orkuvinnslunnar hér sé afar lág.

Arðsemi íslenskrar raforkuvinnslu gæti aukist verulega

En þó svo arðsemi orkuvinnslunnar á Íslandi sé lítil má alveg leyfa sér bjartsýni um að þar úr rætist. Þegar litið er til framtíðar má nefnilega vænta þess - ef haldið verður rétt á spilunum - að unnt verði að auka arðsemi í raforkuvinnslu á Íslandi umtalsvert. Þetta getur t.d. gerst með aðkomu nýrra fyrirtækja sem greiða hærra raforkuverð (eins og t.d. gagnaver) og jafnvel ennþá fremur með því að Ísland fái aðgang að evrópskum raforkumarkaði (með lagningu sæstrengs milli Íslands og Evrópu). Um arðsemismöguleikana má vísa til tveggja skýrslna GAM Management (GAMMA), en þær eru Efnahagsleg áhrif af rekstri og arðsemi Landsvirkjunar til ársins 2035 frá árinu 2011 og Sæstrengur og hagur heimila frá árinu 2013.

Það er bæði ánægjulegt og skynsamlegt að áherslur a.m.k. sumra íslenskra raforkufyrirtækja í þessa átt eru aukast. Afleiðingarnar gætu orðið afar jákvæðar, rétt eins og hátt olíuverð er jákvætt fyrir Noreg og hátt gasverð er jákvætt fyrir Katar. Og það er vel að merkja svo að jafnvel þó svo langt kunni að vera í að rafstrengur verði lagður milli Íslands og Evrópu má gera ráð fyrir að raforkuverð hér fari hækkandi - eftir því sem þjóðinni fjölgar og meiri fjölbreytni skapast í atvinnulífinu hér. Það er því skynsamlegt að gera ráð fyrir því að auðlindarenta taki í auknum mæli að myndast í íslenska raforkugeiranum. 

Auðlindarenta

Takmarkað framboð auðlinda getur gert eigendum þeirra kle[i]ft að njóta arðsemi sem er umfram það gengur og gerist í öðrum atvinnugreinum með sambærilega áhættu. Hagræn renta er skilgreind sem greiðslur til framleiðsluþátta, s.s. fjármagns og vinnuafls, umfram fórnarkostnað. Umframarðsemi er oft nefnd auðlindarenta (e. resource rent).

Þannig segir í nýútkominni skýrslu Hagfræðistofnunar, sem ber titilinn Auðlindarenta og nærsamfélagið. Í skýrslunni eru skoðaðir hagrænir þættir er snerta mögulega myndun auðlindarentu vegna raforkuframleiðslu á Íslandi og dreifingu auðlindarentunnar, með sérstakri áherslu á nærsamfélög virkjanamannvirkja.

Sé auðlindarenta ekki skattlögð sérstaklega getur óeðlilega mikill hagnaður myndist til handa þeim sem nýtir viðkomandi náttúruauðlind. Þ.e. hagnaður sem er ekki í neinu samræmi við tiltölulega hógværa áhættu þess sem auðlindina nýtir. Til eru ýmis dæmi um slíka auðlindarentu, en þar er olíuiðnaðurinn þekktastur. Eftir því sem auðlindarentan er meiri er álítið eðlilegt að skattleggja hana í ríkari mæli. Þess vegna eru dæmi um að hagnaður vegna olíuvinnslu sé skattlagður allt að 80% (heildarskattur í formi sérstakra vinnslugjalda, tekjuskatts og fleiri skatta). Sama má segja um þá skatta og gjöld þar sem vatnsaflsvirkjanir skapa mikla auðlindarentu, sbr. norski raforkuiðnaðurinn.

Hvert á auðlindarentan að renna?

Það er sem sagt að finna ýmis dæmi erlendis um að auðlindarenta eða umframarður vegna nýtingar á sameiginlegum auðlindum sé skattlagður sérstaklega. Í skýrslu Hagfræðistofnunar er í þessu sambandi sérstaklega litið til raforkugeirans. Og útskýrt hvernig auðlindarenta vegna raforkusölu vatnsaflsfyrirtækja í nokkrum löndum rennur m.a. til nærsamfélaga. Í umræddri skýrslu er mest áhersla lögð á Noreg, enda er raforkan þar í landi einmitt framleidd með sama hætti og mestöll raforkan hér á landi (þ.e. með vatnsafli).

Með aukinni áherslu á samkeppni og hagkvæman rekstur norskra raforkufyrirtækja síðustu tvo áratugi eða svo, hefur arðsemi aukist mjög í norska raforkugeiranum. Í skýrslu sinni útskýrir Hagfræðistofnun hvernig Norðmenn skipta þeim umframarði sem verður til í raforkuvinnslunni. Hluti hans rennur eðlilega til raforkufyrirtækjanna sjálfra og hluti til ríkisins í formi almenns tekjuskatts fyrirtækja. En verulegur hluti arðsins rennur til nærsamfélaga virkjananna og raforkumannvirkja, þ.e. til sveitarfélaga og fylkja á vatnasvæðinu og á þeim svæðum sem mannvirkin eru. Það er einmitt þetta atriði sem Hagfræðistofnun álítur mikilvægan hvata til að auka arðsemi í raforkuvinnslunni og þar með auka auðlindarentuna. Orðrétt segir í skýrslunni:

Núverandi umgjörð raforkumála hérlendis skapar takmarkaða hagræna hvata fyrir sveitarfélögin til að stuðla að hagkvæmustu nýtingu auðlinda. Með því að fella hagræna hvata betur inn í umgjörð raforkumála má skapa betri grundvöll fyrir auðlindarentu til að myndast og í framhaldinu ráðstafa þeirra rentu á sem bestan hátt.

Umfjöllun Hagfræðistofnunar verður að öðru leiti ekki rakin hér, enda auðvelt að kynna sér hana á vef Háskólans. Einnig má sjá upptöku af sérstökum kynningarfundi um skýrsluna á vefnum. Umfjöllun Hagfræðistofnunar endurspeglar reyndar um margt þau atriði sem ég hef áður lýst í stuttri grein á Orkublogginu undir yfirskriftinni Skattkerfið í norska vatnsaflsiðnaðinum. Umfjöllun Hagfræðistofnunar er þó eðlilega miklu ítarlegri.

Fyrirhyggja er skynsamleg

Ef við berum gæfu til að nýta íslensku orkuauðlindirnar af skynsemi í framtíðinni eru töluverðar líkur á að þar myndist mikill umframarður. Vissulega er óvíst hvenær eða hversu hratt arðsemi mun aukast í íslenska orkugeiranum (rétt eins og óvíst var hvernig þetta myndi gerast í íslenska sjávarútveginum eftir að kvótakerfi og framsal aflaheimilda var lögleitt). En þarna er fyrirhyggja mikilvæg.

Þegar auðlindarenta myndast skapast svigrúm til að eigandi hinnar sameiginlegu auðlindar sem verið er að nýta (þ.e. ríki eða sveitarfélög) fái a.m.k. hluta umframarðsins til sín. Íslendingar hafa enn sem komið er litla reynslu af sérstakri skattlagningu auðlindarentu. Enda er slík skattlagning ekki raunhæf nema auðlindanýting skili umframarði, en slíkt er vafalítið óþekkt í íslenska orkugeiranum fram til þessa.

Það er engu að síður afar mikilvægt að búa sig undir slíkar aðstæður. Í tilviki norska raforkugeirans voru Norðmenn framsýnir og náðu að móta löggjöf um auðlindarentu áður en rentan varð til (eða a.m.k. áður en hún jókst mjög). Af því mættum við Íslendingar læra. Við höfum gott tækifæri núna til að ákveða leikreglurnar gagnvart raforkuvinnslu. Að öðrum kosti er hætt við að við sitjum allt í einu uppi í gjörbreyttu umhverfi og býsnumst yfir því að hafa ekki undirbúið okkur fyrir breyttar aðstæður. Vonandi verður hin nýja skýrsla Hagfræðistofnunar til að hreyfa við stjórnvöldum og þau komi af stað vinnu við þetta mikilvæga málefni.