Bréfaklemmuspá Goldman Sachs

Olíuverð hefur fallið um meira en helming á innan við hálfu ári. Verðið er nú nálægt 50 USD/tunnu. Greiningafyrirtæki keppast nú við að lækka spár sínar um þróun olíuverðs. Og gefa okkur þessar líka fínu eftiráskýringar um það af hverju olíuverð hefur fallið svo mikið sem raun ber vitni.

Goldman Sachs hikstaði í haust sem leið

Goldman Sachs er eitt þeirra fyrirtækja sem er nýbúið að lækka spá sína. Fyrir einungis rúmlega tveimur mánuðum spáði fjárfestingabankinn því að olíuverð árið 2015 yrði á blinu 70-90 USD/tunnan. Í dag er olíuverð um 30% lægra en lággildið var í þeirri spá Goldman Sachs. Ennþá athyglisverðara er að á sama tíma, þ.e. þarna snemma vetrar, fullyrti Jeffrey Currie, yfirmaður hrávörugreininga hjá Goldman Sachs, að olíuverð færi ekki undir 60 USD/tunnu. Slíkt bara gæti ekki gerst.

Svo virðist sem helstu forsendur Goldman Sachs í þessari spá sinni, þarna í byrjun vetrar, hafi bæði reynst furðuréttar og furðurangar. Í spá fyrirtækisins var t.d. gengið út frá því að Sádarnir myndu ekki draga úr framleiðslu sinni og að lítill vöxtur væri olíueftirspurn i heiminum þessa dagana. Þetta hefur hvort tveggja reynst rétt. Aftur á móti virðist forsenda Goldman Sachs um botnverðið hafa verið alröng.

Goldman klýfur olíuspá sína í herðar niður

Þarna snemma vetrar miðaði Goldman Sachs, eins og áður sagði, við það að verðið gæti ekki farið undir 60 USD/tunnu. Rökin voru þau að þetta sé það sem kosti að sækja tunnu af bandarískri tight oil (sem Goldman Sachs nefnir shale oil). Sú viðmiðun er vafalítið of há; kostnaðurinn við að sækja tunnu af slíkri olíu úr starfandi olíulind er sennilega nær 40 USD.

Þess vegna fer ekki að draga almennilega úr framboði á tight oil þó svo verðið fari niður í "lower 70s", eins og Currie hafði fullyrt. Þetta sést vel í dag. Olíuerð þurfti að fara miklu neðar en í 70-75 USD/tunnu til að það færi að hægja á olíuframboði. Þetta er Goldman Sachs væntanlega farinn að skilja núna. A.m.k. er bankinn nýbúinn að endurskoða spá sína og hefur snarlækkað væntingar sínar um olíuverð vegna 2015.

Nú spáir Goldman Sachs olíuverðinu 2015 á milli 39-70 USD/tunnu. Lægra verðið er 3ja mánaða spáin og hærra verðið er 12 mánaða spáin (6 mánaða spá þeirra hljóðar nú upp á 40-43 USD). Þar með hefur spá Goldman Sachs um meðalverð olíu yfir 2015 lækkað um hátt í helming á einungis tveimur mánuðum (12 mánaða spáin hefur þó einungis lækkað um 20%). Og gerir bankinn nú ráð fyrir að olíuverð verði mjög lágt næsta hálfa árið, en fari þá að mjakast nokkuð örugglega upp á við og verði sem sagt nálægt 70 USD/tunnu í ársbyrjun 2016. Tekið skal fram að starfsfólk Goldman Sachs getur þess að verðið í lok ársins verði kannski ekki nákvæmlega 70 USD, en á bilinu 60-80 USD.

Ný olíuveröld

Það sem er kannski sérstaklega athyglisvert í nýjustu spám Goldman Sachs er hin nýja sýn þeirra á olíumarkaði. Þar er talað um nýja olíuveröld eða New Oil Order. Þessu er lýst þannig að vatnaskil hafi orðið í olíuveröldinni (Jeffrey Currie talar um new paradigm).

Áður fyrr hafi það haft afgerandi áhrif á þróun olíuverðs að olíuverkefni voru almennt afar umfangsmikil og hvert verkefni skilaði olíuframleiðslu sem erfitt var að minnka eða draga úr. Þar af leiðandi tók nokkuð langan tíma að breyta framleiðslumagninu. Og þeir einu sem réðu við slíkt að einhverju marki voru Sádarnir (og þess vegna kallaðir the swing producer).

Nú sé aftur á móti komin fram ný og sérstök tegund olíuiðnaðar sem minni meira á hefðbundna iðnaðarframleiðslu. Í þeirri vinnslu sé sáraeinfalt að bæta við eða draga úr framleiðslunni með stuttum fyrirvara og þannig bregðast við verðbreytingum á olíumarkaði.

Bréfaklemmuolían

Þarna á Golldman Sachs við framleiðslu á bandarískri tight oil, sem hefur snaraukist á síðustu árum. Þar hafa menn nálgast olíu, sem er mun dýrari í vinnslu en gengur og gerist, en borgar sig engu að síður þegar olíuverð er nokkuð hátt (eins og almennt hefur verið undanfarin ár).

Umræddur Jeff Currie segir afar einfalt að draga úr eða auka við olíuvinnslu úr þessum olíulindum og líkir því við framleiðslu á bréfaklemmum. Og að eðlilegt sé að það séu bandarísku „bréfaklemmuframleiðendurnir“ sem fyrst bregðist við verðbreytingum á olíumarkaði. Þ.e. dragi úr fjárfestingum þegar olíuverð lækki og auki þær þegar verðið fer upp. Niðurstaðan sé sú að Sádarnir gegni ekki lengur því hlutverki að jafna framboð á olíumörkuðum. Þess í stað muni Sádarnir nú almennt halda framleiðslu sinni óbreyttri eða a.m.k. ekki draga umtalsvert úr framleiðslu þó svo verð lækki, fyrr en ljóst sé orðið hverju aðgerðir „bréfaklemmuframleiðendanna“ skila.

Gjörbreytt orkuveröld?

Jeff Currie segir að nýju vinnsluaðferðirnar í Bandaríkjunum hafi gjörbreytt orkumörkuðunum. Ekki aðeins olíumörkuðum, heldur einnig raforkumörkuðum. Ódýrt gas hafi t.d. gert ný kjarnorkuver nánast ómöguleg. Hvað olíuna snertir, þá hafi vinnslan á tight oil snaraukið samkeppni milli olíuframleiðenda heimsins. Það muni halda olíuverði nálægt því sem nemur kostnaðinum við framleiðslu á tight oil. Þá er átt við kostnað heildarfjárfestingarinnar í slikri vinnslu, sem Goldman Sachs álítur nálægt 80 USD/tunnu (þ.e. bæði fastur- og breytilegur kostnaður innifalinn).

Ofangreind sjónarmið Jeff Currie má heyra í nokkuð ítarlegu viðtali við hann á vef Goldman Sachs (viðtalið er frá 15. desember s.l.; 2014). Annað áhugavert viðtal við Currie, frá því fyrir tæpri viku síðan, má sjá á vef Bloomberg. Þarna ítrekar Currie að hann telji líklegt botnverð þessa dagana verða 39 USD/tunnu - með þeim rökum að hann hafi reiknað út að þá fari skuldugustu olíuframleiðendurnir vestra í þrot. Þetta er hljómar reyndar eins og fræðileg fremur en raunsæ röksemd hjá Currie. Því gjaldþrot einhverra fyrirtækja í tight oil mun ekki skrúfa fyrir olíukranann á vinnslu sem búið er að byggja upp. Þvert á móti eru líkur á að þrotabúið myndi skrúfa ennþá meira frá krananum ef unnt er. Þess vegna er mögulegt botnverð mun lægra en umræddir 39 USD. Þó er algjörlega útilokað er að spá hversu langt verðið fer niður; þar ræður sálarástand manna nefnilega oft ansið miklu.

Sjaldgæfari eða tíðari verðsveiflur? 

Currie segir einnig að sveigjanleiki við framleiðslu á tight oil geri það að verkum að líklegt sé að olíuverð verði í framtíðinni mun stöðugra en verið hafi. Það sé einn þáttur í hinni breyttu olíuveröld (New Oil Order). Þetta sjónarmið er algerlega andstætt því sem ég vil halda fram. Ég álít útilokað að tight oil muni verða jafn góð jafnvægisstöng eins og Goldman Sachs heldur fram. Það hversu ný olíuvinnsla er orðin dýr mun að mínu mati sennilega valda því að verulegar verðsveiflur á olíumörkuðum verði tíðari en verið hefur. 

Ég álít það sem sagt ansið langsótt að aukin samkeppni á olíumarkaði milli Sádanna og framleiðenda tight oil í Bandaríkjunum muni stuðla að auknu jafnvægi í olíuverði. Sádarnir munu ekki verða ánægðir fyrr en þeir hafa þrengt svo olíuframleiðendum utan OPEC að offramleiðslan verði úr sögunni og þeir nái að auka markaðshlutdeild sína. Það er m.ö.o. „stríð“ á olíumarkaði og slíkt ástand felur í sér eitthvað allt annað en aukið verðjafnvægi. 

Það er engu að síður rétt hjá Goldman Sachs að olíuveröldin er breytt frá því sem var fyrir nokkrum árum. Ennþá er ófyrirséð hverjar afleiðingarnar verða. Þetta viðurkennir Jeff Currey, því hann segir sjálfur að líklega hafi óvissan á olíumarkaði sjaldan eða aldrei verið meiri en núna. Mér er reyndar hulin ráðgáta hvernig hann getur í einu orðinu sagt að nýja olíuveröldin muni stuðla að meira verðjafnvægi, en í næsta orði sagt að óvissan hafi aldrei verið meiri. Því miður virðist enginn þeirra fjölmörgu fréttamanna sem tala við hann þessa dagana sjá ástæðu til að víkja að þessu atriði. Heldur keppast við að líta gáfulega út og kinka kolli. 

Lokaorð

Að lokum er vert að ítreka að skv. núverandi spá Goldman Sachs verður olíuverð i ársbyrjun 2016 á bilinu 60-80 USD/tunnu. Það má vel vera að þetta rætist. En hversu nærri - eða fjarri - raunveruleikanum þessi verðspá reynist, kemur í ljós eftir tæpa 12 mánuði. Hér má hafa í huga að nýjustu hagtölur frá Kína og Evrópu eru ekki beysnar - og gefa vísbendingar um að eftirspurn eftir olíu verði ansið dauf jafnvel allt þetta ár. En Goldman Sachs þykir sem sagt raunhæft að hráolía nái að hækka um 50-100% á árinu. Vegna þess að „bréfklemmuframleiðendurnir“ muni ná að stilla verðið þannig í harðri samkeppni sinni við Sádana.

Þekking og vanþekking í batnandi veröld

Heimurinn batnandi fer. Og það þó svo margar fréttastofur veraldarinnar kunni að láta ykkur finnast annað. Og þó svo æðstu hershöfðingjar heimsins reyni að láta ykkur finnast annað.

Það er staðreynd að heimurinn fer batnandi

Sá sem kynnir sér málið kemst brátt að því að nánast sama hvert litið er þá hefur ástand heimsins farið sífellt batnandi síðustu árin og áratugina. Hlutfall sveltandi, stríðshrjáðra og fórnarlamba náttúruhamfara hefur t.d. minnkað jafn og þétt. Þetta er þróunin - þó svo vissulega komi bakslag af og til eins og núverandi hryllileg átök í Sýrland bera vott um.

Öll þekkjum við að velmegun í heiminum er misskipt. Og víða um heim er finna dæmi um afar erfiðar aðstæður hjá fólki og jafnvel skelfilegar. Það er engu að síður svo að hin raunverulega en vissulega ópersónulega tölfræði talar sínu máli. Ástand heimsins fer batnandi. Og mun vafalítið fara batnandi áfram. Svo lengi sem jarðarbúar sinna áfram þeim viðfangsefnum sem skipta okkur mestu máli. Þar eru menntamál og heilbrigðismál líklega mikilvægust.

Þó svo ástand heimsins fari batnandi erum við auðvitað ekki laus við ógnirnar. Ógnir eins og möguleikann á stórfelldri styrjöld eða geysilegum náttúruhamförum. Slíkar ógnir hafa alltaf verið til staðar og munu vera það áfram. En staðreyndin er sú að síðustu áratugina hefur dregið úr stríðsátökum, dregið úr glæpum og dregið úr mannskaða af völdum náttúruhamfara (hér er vel að merkja miðað við þróunina yfir lengra tímabil en fáein ár, en ekki verið að bera saman einstök ár). Og þrátt fyrir fjármálakreppu og ýmsa erfiðleika í efnahagslífinu á síðustu árum og áratugum hefur efnahagsástandið í heiminum samt stig af stigi orðið betra og hagvöxtur verið staðreynd. 

Grundvallaratriðið er þekking og menntun

Velgengni í fortíð er ekki endilega ávísun á áframhaldandi velgengni. En þróunin og framtíðarhorfurnar gefa engu að síður góða von um að mannkynið geti horft með jákvæðum augum til framtíðar.

Það er auðvitað svo að náttúruhamfarir, uppskerubrestir og stríðsátök munu áfram herja á okkur. Og mannkynið þarf sífellt að takast á við margvísleg vandamál sem geta mögulega ógnað okkur í framtíðinni. Neikvæðar loftslagsbreytingar, fæðuskortur og orkuskortur eru dæmi um mögulegan vanda sem mikilvægt er að huga að og bregðast við.

Til að að geta tekist á við slíkar áskoranir er mikilvægt að við áttum okkur á hinum raunverulegu vandamálunum og beitum þekkingu okkar til að leysa úr þeim. Þekking er hornsteinn þess að mannkynið geti tekið skynsamlegar og réttar ákvarðanir. Og við eigum sífellt að gæta þess að útbreiða þekkingu og afla meiri þekkingar.

Almenningur og fjölmiðlar eru hrjáðir af margskonar vanþekkingu

Því miður er vanþekking samt útbreidd og útbreiddari en margir gera sér grein fyrir. Það er kannski skiljanlegt að vanþekking sé áberandi í fátækum og vanþróuðu samfélögum. Þar eru kjöraðstæður fyrir margs konar misrétti og trúarofstæki. En jafnvel í ríkustu og best menntuðu samfélögum heimsins breiðir vanþekkingin furðumikið úr sér. Rannsóknir hafa nefnilega sýnt að jafnvel fólkið í efnuðustu og best settu löndum heimsins er úttroðið af vanþekkingu.

Áhugavert dæmi um birtingarmynd slíkrar vanþekkingar er útkoman úr vanþekkingarprófinu hjá Gapminder. Sem unnið er af hinum bráðsnjalla Hans Rosling og hans fólki. Umfjöllun um þetta próf eða þekkingarkönnun má sjá víða; t.d. hér á vef CNN. Niðurstöður Gapminder eru sláandi. Vanþekking á stöðu heimsins er þvílík að jafnvel apar standa sig oft betur á krossaprófunum frá Gapminder heldur en fólk almennt í ríkustu og þróuðustu löndum heimsins! Þetta á jafnt við hvort sem verið er að spyrja út í heilbrigðismál, menntamál, jafnrétti eða orkumál.

Það sem er þó jafnvel ennþá óvæntara er að niðurstöður Gapminder sýna að vanþekkingin er stundum útbreiddari hjá fjölmiðlafólki en almenningi. Slíkt leiðir vafalítið til þess að fréttir fjölmiðla reynist ansið oft byggðar á vanþekkingu og þannig geta fjölmiðlarnir smitað vanþekkingu útí samfélagið. Hætt er við að afleiðingin verði sú að samfélagsleg umræða verði skökk og jafnvel í andstöðu við staðreyndir. Vafalítið má finna ýmis dæmi um slíkt hér á Íslandi rétt eins og annars staðar.

Mestu hagvaxtarríkin eru um 2/7 mannkyns

Hans Rosling kom hingað til Íslands á liðnu ári (2014) og flutti fyrirlestur í Hörpu fyrir fullu húsi. Eitt af þeim atriðum sem Rosling fjallaði um voru orkumálin (sú umfjöllun hefst þegar rétt rúmlega klukkustund er liðin á fyrirlesturinn á myndbandinu).

Þarna kom fram að ríkasti hluti mannkyns, u.þ.b. einn milljarður af þeim sjö sem nú eru á jörðinni, notar um helming allra kolvetnisauðlindanna sem nýttar eru (kolvetnisauðlindirnar eru olía, jarðgas og kol og standa þessar orkulindir nú á bak við um 85% af allri orkunotkun jarðarbúa). Þessi milljarður manna, sem eru um 15% jarðarbúa, notar sem sagt um 50% kolvetnisauðlindanna (athugið að hlutfallstölurnar hér eru námundaðar í næsta hálfa tug).

Tveir best settu milljarðarnir af jarðarbúum, þ.e. 2/7 alls fólks á jörðinni eða innan við 30% mannkyns, notar um 75% allra kolvetnisauðlindanna sem nýttar eru. Afgangur mannkyns, fimm milljarðar manna eða 5/7 hlutar fólks á jörðinni eða rúmlega 70% mannkyns, notar einungis um 25% af kolvetnisauðlindunum sem nýttar eru hverju sinni.

Miklar áskoranir framundan í orkumálum

Rosling útskýrir að það verði ekki fátækustu milljarðar jarðarbúa sem munu valda stóraukinni orkunotkun næstu áratugina. Og að það verði heldur ekki ríkasti milljarðurinn sem muni stórauka orkunotkunina í heiminum. Heldur verða það fyrst og fremst samfélögin sem nú eru í hraðri þróun í átt að þeim lifnaðarháttum sem best setti milljarðurinn býr við.

Þessi hluti mannkyns, sem stefnir hröðum skrefum í átt að sömu hagsæld og ríkasti milljarður jarðarbúa, eru um tveir milljarðar manna. Eftir sitja fjórir milljarðar, sem vissulega munu auka orkunotkun sína hlutfallslega mikið en áfram nota mjög lítið hlutfall af heildarorkunni sem jarðarbúar í heild munu nota. En það eru áðurnefndir tveir milljarðar mannkyns sem munu valda straumhvörfum í orkunotkun jarðarbúa á komandi áatugum. Og það mun skapa miklar áskoranir.

Vesturlönd njóta ekki lengur mesta vaxtarins

Það eru sem sagt einkum tveir milljarðar manna eða þar um bil sem munu á næstu árum stórauka notkun jarðarbúa á olíu, jarðgasi og kolum. Þessi aukning í orkunotkun mun fyrst og fremst verða hjá fjölmennum þjóðum sem eru í hraðri efnahagsþróun, eins og Brasilíu (um 200 milljónir manna alls), Kína (samtals um 1.400 milljónir) og Tyrklandi (tæplega 80 milljónir manna), ásamt Argentínu (rúmlega 40 milljónir), Indónesíu (um 250 milljónir) og Perú (um 30 milljónir).

Og Rosling, sem er Svíi, minnir á að nýlega keypti kínverskt fyrirtæki (Geely) sænska þjóðarstoltið Volvo (sem áður var reyndar komið í eigu bandaríska Ford). Þetta nefnir hann sem dæmi um að efnahagslíf heimsins snúist ekki lengur fyrst og fremst um Vesturlönd. Heldur séu það miklu fremur SA-Asía, Mið-Austurlönd og S-Ameríka sem eru orðin og verða drifkraftar efnahagsvaxtar næstu áratugina (auk nokkurra Afríkuríkja, einkum í N-Afríku ásamt Suður-Afríku).

Stóraukinn kostnaður í olíuvinnslu getur hamlað hagvexti

Umrædd framtíðarsýn Hans Rosling styðst fyrst og fremst við spár um fólksfjöldaþróun. Hér verða þau fræði ekki rakin, en látið nægja að geta þess að mér virðast röksemdir Rosling’s um margt sterkar. Ein stærsta áskorunin til að framtíðarsýn hans gangi eftir hlýtur þó að vera sú hvaða áhrif þróunin á helstu vaxtarsvæðunum muni hafa á orkumálin.

Eins og ég hef nefnt á öðrum vettvangi virðist sem nánast öll sú aukna olía sem hlýtur að vera forsenda þeirrar þróunar sem Rosling sér fyrir sér, verði unnin með nýjum og afar kostnaðarsömum vinnsluaðferðum. Það mun skapa verðþrýsting á olíu um allan heim, þ.a. að til lengri tíma litið hlýtur olíuverð að fara hækkandi. Og aukin olíunotkun mun auka kolefnislosun og þar með auka líkur á alvarlegum loftslagsbreytingum.

Mun hægja á hagvexti? Kemur fram nýr orkugjafi?

Þó svo þessi álitamál séu ekki beinlínis til umfjöllunar hér, þ.e. þróun olíuverðs og kolefnislosun, er vert að hafa í huga að áframhaldandi hagvöxtur í heiminum er ekki sjálfgefinn. Og eftir því sem ég kynni mér betur gögn og upplýsingar um olíuframleiðslu er ég að verða sífellt sannfærðari um það að á næstu árum og áratugum hljóti að hægja á hagvexti í heiminum - vegna þess hversu það er orðið kostnaðarsamt að bæta nýjum olíudropum við núverandi framleiðslu.

Hvaða áhrif þetta gæti haft á þá framtíðarsýn sem Hans Rosling hefur kynnt er ekki gott að segja. Kannski mun aukin notkun á jarðgasi vinna á móti minnkandi hagvexti vegna dýrrar olíuvinnslu. En til að ná langvarandi og sterkum hagvexti til framtíðar er að verða æ líklegra að til þurfi að koma nýr, hagkvæmur og praktískur orkugjafi. Sem helst yrði að vera bæði jafn öflugur orkugjafi eins og jarðolía og hafa minni neikvæð umhverfisáhrif. Sá orkugjafi er því miður ekki ennþá í sjónmáli. 

Raforkusamningurinn vegna Straumsvíkur

Í nýlegum fréttum kom fram að Rio Tinto Alcan, eigandi álversins í Straumsvík, og Landsvirkjun hafi samið um tilteknar breytingar á raforkusamningi fyrirtækjanna. Af þessu tilefni er vert að rifja hér upp þennan raforkusamning, sem er frá árinu 2010.

Umræddur samningur Rio Tinto Alcan (RTA) og Landsvirkjunar frá 2010 er merkilegur, því hann er töluvert ólíkur fyrri raforkusamningum við álverin hér. Bæði er raforkuverðið sem Straumsvík greiðir mun hærra en tíðkast hefur og í þessum samningi er raforkuverðið ekki tengt álverði og samningurinn fyrir vikið mun áhættuminni fyrir Landsvirkjun en ella væri.

Tvær stoðir samningsins frá 2010 – samtals 410 MW

Segja má að umræddur raforkusamningur frá 2010 hafi einkum snúist um tvö meginatriði. Í fyrsta lagi var endursamið um sölu á því raforkumagni sem kveðið var á um í eldri samningum milli fyrirtækjanna (Landsvirkjunar og Rio Tinto Alcan). Eins og kunnugt er var álverið í Straumsvík reist á 7. áratugnum og var síðan stækkað í áföngum. Þeir eldri raforkusamningar komu sem sagt þarna til endurskoðunar. 

Í öðru lagi var samið um aukin raforkukaup vegna fyrirhugaðrar stækkunar í Straumsvík. Samkvæmt eldri samningunum náðu samningarnir til afls sem alls nam 335 MW. Um þetta var nú samið á ný og að auki samið um að Landsvirkjun myndi, í nokkrum áföngum, hafa til reiðu 75 MW til viðbótar. Þar með yrði heildaraflið sem nýi raforkusamningurinn næði til samtals 410 MW. Víðbótaraflið skyldi Landsvirkjun útvega á tímabilinu 2012-2014 og af þeim sökum var Búðarhálsvirkjun byggð.

Raforkumagnið allt að 3,6 TWst

Það var sem sagt svo að umræddur raforkusamningur frá 2010 kom annars vegar til vegna fyrirhugaðrar framleiðsluaukningar hjá álverinu í Straumsvík og hins vegar var samningnum ætlað að leysa af hólmi eldri samninga álfyrirtækisins við Landsvirkjun. Þeir samningar áttu að renna út 2014 (nákvæmlega þann 30. september). Vafalitið hafa bæði Landsvirkjun og Rio Tinto Alcan viljað hafa vaðið fyrir neðan sig og viljað láta reyna á að ná nýjum samningi með góðum fyrirvara. Viðræður vegna fyrirhugaðrar eða mögulegrar stækkunar í Straumsvík höfðu reyndar byrjað strax 2005. En vegna áherslubreytinga hjá RTA fjöruðu þær út. Það var svo 2008 að viðræður hófust á ný. Og þeim lauk sem sagt með nýjum heildarsamningi árið 2010.

Raforkumagnið sem samningurinn frá 2010 fjallar um nemur samtals 3.590 GWst árlega. Það voru þá um 29% af allri raforkusölu Landsvirkjunar, en þetta magn nemur um 27% af allri núverandi raforkusölu fyrirtækisins. Þessi raforkusamningur skiptir Landsvirkjun því augljóslega mjög miklu máli.

Samkvæmt samningnum skuldbatt Landsvirkjun sig til að afhenda álverinu í Straumsvík, rétt eins og verið hafði, allt að 2.932 GWst af raforku. Þar af var mælt fyrir um afhendingaskyldu á 2.639 GWst árlega, sem er s.k. örugg orka eða firm energy. Að auki var samið um skerðanlega raforku eða secondary energy, þar sem magnið var tilgreint allt að 293 GWst.

Loks var samið um aukna raforkusölu til álfyrirtækisins, þ.e.a.s. viðbót, vegna fyrirhugaðrar stækkunar álversins (framleiðsluaukningar). Í samningnum er nákvæmlega kveðið á um tiltekna raforkusölu árin 2012, 2013 og 2014, en það eru þau ár sem álverið skyldi stækka. Svo er að sjálfsögðu líka í samningnum tekið fram orkumagnið í viðskiptunum frá og með 2015 og út gildistíma samningsins. Þess má geta að í þessu sambandi er ekki einungis raforkumagnið tiltekið heldur líka hversu mikið afl skuli vera til reiðu vegna Rio Tinto Alcan.

Skerðingaheimildir

Í svona samningum merkir skerðanleg raforka það að hvor samningsaðili um sig hefur ákveðið svigrúm eða val um hvort hann kaupir eða selur viðkomandi orkumagn. Tilgangurinn er fyrst og fremst sá að gera samningsaðilum kleift að mæta óvæntum aðstæðum sem upp kunna að koma. Skerðingaheimildir fela sem sagt í sér tiltekinn sveigjanleika.

Í skerðingaheimildum af þessu tagi er mælt fyrir um að tilkynna þurfi fyrirhugaðar skerðingu með ákveðnum lágmarks fyrirvara. Lesendur muna væntanlega eftir fréttum frá því á fyrri hluta þessa árs (2014) þegar óvenju lág staða í miðlunarlónum varð til þess að Landsvirkjun tilkynnti um skerðingar. Svona skerðingaheimildir eru eðlilegur og mikilvægur hluti raforkusamninga.

Viðbótarsamningurinn 2014 – samtals 375 MW

Á árabilinu frá 2010 og fram til 2014 var áætlað að árleg framleiðslugeta álversins í Straumsvík yrði aukin úr um 182 þúsund tonnum af áli og í um 225 þúsund tonn. En eins og kunnugt er varð stækkun álversins á þessu tímabili ekki jafn mikil eins og fyrirhugað var. Því kom upp sú staða að álfyrirtækið hafði skuldbundið sig til að kaupa meiri raforku en það þurfti eða gat notað. Um leið þurfti Landsvirkjun að hafa aflið tiltækt með nægum fyrirvara ef og þegar álfyrirtækið þyrfti raforkuna.

Í þessu fólst eðlilega nokkuð óhagræði og óhagkvæmni fyrir bæði fyrirtækin. Enda fór svo að nú hafa Landsvirkjun og Rio Tinto Alcan gert nýjan samning - eins konar viðaukasamning - til að leysa úr þessu vandamáli. Í þessum nýja viðaukasamningi er áður umsamið afl minnkað um 35 MW. Samtals hljóðar samningur Landsvirkjunar og RTA því nú um afl sem samtals nemur 375 MW. Samkvæmt viðaukasamningnum greiðir álfyrirtækið skaðabætur til Landsvirkjunar upp á 17 milljónir USD. Ég mun sjálfsagt fjalla nánar um þetta bótaákvæði o.fl. tengt þessum viðbótarsamningi síðar, en í dag er áherslan á samninginn frá 2010.

Gildistími og verð

Eins og áður sagði var raforkusamningurinn milli Landsvirkjunar og Rio Tinto Alcan gerður árið 2010. Samningurinn var undirritaður 15. júní það ár og gekk í gildi 1. október þá um árið. Gildistíminn er 25 og hálft ár eða til 31. mars 2036. Ekki liggja fyrir ótvíræðar opinberar upplýsingar um raforkuverðið sem þarna var samið um. Þó kemur fram í gögnum frá Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) að umsamið verð sé ≥ 30 USD/MWst. Af þessu má væntanlega ráða að samningsverðið sé ekki undir 30 USD/MWst. En hvort upphafsverðið þarna 2010 var nákvæmlega 30 USD eða hærra verður ekki fullyrt. Þá má geta þess að flutningskostnaður raforkunnar er innifalinn í umræddu raforkuverði.

Miðað við að raforkuverðið skv. samningum sé a.m.k. ekki lægra en 30 USD/MWst, þá er verðið þarna augljóslega a.m.k. meira en 20% hærra en hin álfyrirtækin hér eru almennt að greiða. Undanfarin ár hefur uppgefið meðalverð Landsvirkjunar til stóriðjunnar verið nálægt 25 USD/MWst. Og það er einmitt raforkuverðið sem stóriðjan var að greiða að meðaltali árið 2010 (árið 2009 var meðalverðið aftur a móti einungis 21 USD/MWst). Raforkuverðið til Straumsvíkur virðist því umtalsvert hærra en það verð sem fæst fyrir raforkuna sem seld er til hinna álveranna hér. Enda ekki óalgengt að raforkuverð hækki þegar raforkusamningar eru endurnýjaðir við álver.

Engin álverðstenging og styttri samningstími

Það er athyglisvert að raforkuverðið skv. samningnum frá 2010 er ekki tengt álverði. Slík tenging við álverð er nokkuð algeng í svona samningum, enda sækjast álfyrirtæki mjög eftir tengingu af þessu tagi. Álverðstengingin dregur jú umtalsvert úr áhættu viðkomandi álfyrirtækis. Af gögnum má reyndar ráða að í undirbúningsviðræðum Landsvirkjunar og Rio Tinto Alcan árið 2008 hafi verið miðað við að álverðstenging yrði í hinum nýja samningi.

Samningaviðræðurnar þá töfðust vegna efnahagshrunsins haustið 2008 og þegar viðræður voru hafnar að nýju 2009 höfðu orðið forstjóraskipti hjá Landsvirkjun. Af fyrirliggjandi gögnum frá ESA sést að að hin nýja yfirstjórn Landsvirkjunar hafi m.a. aflað sér erlendrar sérfræðiráðgjafar og brátt hafi niðurstaðan orðið sú að nauðsynlegt væri að draga úr áhættu Landsvirkjunar. Bæði með meiri hækkun raforkuverðs en áður hafði verið til umræðu - og með minni eða engri tengingu við álverð.

Af gögnum ESA má líka sjá að forstjóri og yfirstjórn Landsvirkjunar var lítt hrifinn af tímalengd samningsins sem rætt hafði verið um 2008, en þá var ráðgert að nýr samningur skyldi gilda til 2038. Og það án mögulegrar endurskoðunar á raforkuverði. Eins og áður sagði varð niðurstaðan í nýja samningnum sú að hann gildir til 2036. Þessi samningur var vel að merkja gerður um tveimur árum síðar en samningsdrögin um gildistíma til 2038 höfðu orðið til. 

Þegar samningurinn var gerður árið 2010 var álverðstengingin úti. Það hefur augljóslega haft jákvæð áhrif á afkomu Landsvirkjunar síðustu árin (lengst af síðan samningurinn var gerður hefur álverð verið lægra en það var þarna í upphafi samningstímans). Það er reyndar svo að algerlega án tillits til þess hvernig álverð mun þróast þá er það bæði skynsamlegt og eðlilegt hjá Landsvirkjun að hafa losað sig við þennan áhættuþátt. Það er annarra en íslenskra raforkufyrirtækja að stunda veðmál með álverð.

Bandarísk neysluverðstenging - áhættuminni viðmiðun

Í stað álverðstengingar miðast raforkuverðið í þessum nýja samningi Landsvirkjunar og Rio Tinto Alcan við breytingar á bandarískri neysluvísitölu, sem kallast US Consumer Price Index (CPI). Sú vísitala hefur hækkað um u.þ.b. 9% síðan samningurinn var gerður árið 2010. Það má því væntanlega leiða líkum að því að raforkuverðið til álversins í Straumsvík hafi hækkað um ámóta hlutfall og sé því að lágmarki nálægt 33 USD/MWst nú um stundir. Þ.e. ef upphafsverðið 2010 var 30 USD/MWst og ef tengingin við CPI er með fullum áhrifum, en ekki liggja fyrir afgerandi opinberar upplýsingar um hvort svo sé. Hér er því um nokkrar getgátur að ræða, en þær eru þó ekki alveg út í loftið. Svo er athyglisvert að umrætt orkuverð, þ.e. 33 USD/MWst, er einmitt ámóta verð eins og stjórnendur Century Aluminum (móðurfélag Norðuráls) hafa sagt að sé viðráðanlegt í bandarískum álverum.

Lokaorð

Það kemur svolítið á óvart að ESA skuli hafa verið heimilað að gefa upp að raforkuverðið í umræddum samningi sé ≥ 30 USD/MWst. Því löngum hafa orkusamningarnir við stóriðjuna hér verið sagðir algert trúnaðarmál (sem er reyndar andstætt því sem oftast gerist t.d. í Bandaríkjunum þar sem raforkuverðið í svona samningum er oft opinbert). Auðvitað væri fróðlegt að vita nákvæmlega hvert verðið er. Og ekki síður væri fróðlegt að vita raforkuverðið í öllum hinum raforkusamningum við álverin og aðra stóriðju hér. En hvað sem því líður þá gefa ofangreind skrif lesendum vonandi þokkalega skýra hugmynd um helstu atriðin í umræddum raforkusamningi risafyrirtækisins Rio Tinto Alcan við Landsvirkjun; þ.e.a.s. í samningi RTA við okkur íslensku þjóðina.

Sprengisandslína í umhverfismat

Landsnet vinnur nú að undirbúningi að umhverfismati fyrir háspennulínu milli Norður- og Suðurlands. Þ.e. línu frá Þjórsár- og Tungnaársvæðinu um Sprengisand og norður í Bárðardal, sem tengist landsnetinu bæði sunnan heiða og norðan (fyrirhuguð tengivirki yrðu við Langöldu á Landmannaafrétti og við Eyjardalsá vestan Bárðardals). Hér verður athyglinni beint að þessum áætlunum, þ.e. forsendunum að baki raflínunni og þeim ólíku kostum sem koma til greina og loks stuttlega vikið að ferli umhverfismatsins. Þó svo þessi stutta umfjöllun sé engan veginn tæmandi um það ferli sem Sprengisandslína nú er í, gefur þetta lesendum vonandi vísbendingar um af hverju þessar framkvæmdir eru nú komnar til skoðunar og hvaða ferli er framundan.

Öflugra flutningskerfi

Eftirspurn eftir raforku á Íslandi og raforkuframleiðsla hér hefur vaxið gífurlega frá því núverandi hringtengda byggðalínan var reist á tímabilinu 1972-1984. Á uppbyggingartímabilinu u.þ.b. tvöfaldaðist raforkuframleiðslan og frá því hringtengingin varð að veruleika hefur raforkuframleiðslan fjórfaldast. Það er því kannski ekki að undra að á síðustu árum hafa komið upp ýmis vandamál í raforkukerfinu, eins og aukinn óstöðuleiki og flutningstakmarkanir. Slíkar truflanir geta komið sér illa fyrir fólk og fyrirtæki. Og einnig dregið úr áhuga á uppbyggingu nýrrar starfsemi, hvort sem eru t.d. gagnaver eða önnur þjónusta eða framleiðsla, sem þarf tryggan aðgang að raforku.

Einn helsti tilgangur þess að leggja nýja háspennulínu milli Suður- og Norðurlands er einmitt sá að bæta og efla raforkukerfi landsins; tryggja stöðugleika þess og auka öryggi raforkuafhendingar og gæði raforku. Um leið er verið að auka flutningsgetu raforkukerfisins. Umræddar framkvæmdir eru sem sagt bæði til að raforkukerfið geti betur sinnt núverandi eftirspurn og að það sé fært um að takast á við aukna raforkuflutninga sem fyrirsjáanlegir eru - eins og t.d. aukna rafvæðingu fiskiðjuvera og raforkuþörf vegna nýrra framkvæmda og atvinnuuppbyggingar víða um land á komandi árum og áratugum.

Grunnkerfið verði 220 kV

Í tengslum við áætlanir um uppbyggingu öflugra flutningskerfis hefur Landsnet áður lagt til þrjá möguleika eða mismunandi kosti, sem lýst er í tíu ára kerfisáætlun fyrirtækisins 2014-2023. Umrædd kerfisáætlun Landnets er m.a. byggð á forsendum sem fram koma í annarri vinnu stjórnvalda, en þar skiptir hvað mestu raforkuspá Orkuspárnefndar og ályktun Alþingis um Rammaáætlun. 

Allir kostirnir þrír í kerfisáætluninni miða að því að byggja upp sterkari tengingar milli helstu orkuvinnslusvæðanna, að auka stöðugleika í raforkuflutningum og tryggja betur raforkuafhendingu. Í þessum áætlunum er lagt til grundvallar að til framtíðar verði meginflutningskerfið á a.m.k. 220 kV spennu. Í dag ráða háspennulínur flutningskerfisins hér á Íslandi víðast hvar einungis við 132 kV eða 66 kV. Öflugri háspennulínur, þ.e. 220 kV, eru enn sem komið er einungis að finna á suðvesturhluta landsins (þ.e. milli höfuðborgarsvæðisins og virkjananna á Þjórsár og Tungnaársvæðinu) og milli Fljótsdalsstöðvar (Kárahnjúkavirkjunar) og álversins á Reyðarfirði.

Af þeim þremur kostum sem til greina koma, skv. kerfisáætlun Landsnets, gera tveir þeirra ráð fyrir háspennulínu um Sprengisand (þriðji kosturinn er ný hringtenging). Það skref sem Landsnet er núna að gera er að skoða þessa kosti betur svo nálgast megi ákvörðun um hvernig styrkja beri raforkukerfið í samræmi við t.d. raforkuspá og Rammaáætlun. Það er jú augljóst að við uppbyggingu raforkuflutningskerfisins hér á Íslandi, sem og annars staðar, þarf að taka framsýnar ákvarðanir. Og nú er sem sagt komið að því að skoða nánar áhrif af tengingu um Sprengisand og þess vegna eru nú komin fram drög að matsáætlun um Sprengisandslínu.

Fjórir valkostir Sprengisandslínu koma til skoðunar

Samkvæmt umræddum drögum að matsáætlun er gert ráð fyrir að í umhverfismatinu verði fjórir valkostir Sprengisandslínunnar bornir saman (fimmti valkosturinn er s.k. núllkostur, þ.e. engin lína lögð). Lögð er sérstök áhersla á að takmarka sjónræn áhrif línunnar frá Sprengisandsvegi, enda er svæðið að miklu leiti ósnortið (að frátöldum vegslóðunum). Allir umræddir fjórir valkostir eru merktir á kortum í drögum Landsnets að matsáætluninni og eru aðgengileg á netinu.

Af þeim fjórum valkostum um háspennulínu sem skoðaðir verða er einn tilgreindur sem aðalvalkostur (heildarlengd hans er 192 km). Athyglisvert er að einn af hinum valkostunum miðast við að jarðstrengur verði á hluta leiðarinnar. Þarna munu því væntanlega fást fróðlegar upplýsingar um bæði kostnað og rask vegna lagningar háspennujarðstrengja.

Samhliða þessari vinnu mun Vegagerðin skoða kosti fyrir endurgerð Sprengisandsvegar. Enda eru slóða- eða vegaframkvæmdir óhjákvæmilegur fylgifiskur þess þegar háspennulínur eru lagðar. Að auki er vert að nefna að í gildandi svæðisskipulagi fyrir miðhálendi Íslands er gert ráð fyrir bæði raflínu og vegi yfir Sprengisand.

Fyrstu skrefin í nokkuð löngu ferli

Ekki liggur ennþá fyrir ákvörðun um það hvort af þessum framkvæmdum verður um Sprengisand. Ferlið sem nú er komið í gang er undirbúningsferli að umhverfismati vegna línunnar (og vegagerðarinnar). Í fyrstu beinist vinnan að gerð matsáætlunarinnar. Hún er fremur almenn verklýsing sem nýtist bæði framkvæmdaraðila, Skipulagsstofnun, umsagnaraðilum og almenningi til að vinna eftir og átta sig á framkvæmdinni.

Í þeim drögum eða tillögu að matsáætlun sem nú liggur fyrir er að finna lýsingu á fyrirhuguðum framkvæmdum, valkostum og framkvæmdasvæði. Þarna kemur fram hvaða álitamál verða tekin til skoðunar og tilgreint hvaða gögn eru fyrir hendi sem nýtt verða við matsvinnuna og hvaða gagnaöflun er yfirstandandi eða fyrirhuguð. Gerð er grein fyrir því hvernig staðið verður að mati á umhverfisáhrifum framkvæmdanna og hvaða umhverfisþættir kunni að verða fyrir áhrifum, auk ýmissa annarra atriða.

Í framhaldinu kemur svo að því að vinna við sjálft matið á umhverfisáhrifum framkvæmdanna fer fram. Þ.m.t. er nánari könnun á mismunandi kostum um leiðarval og útfærslur. Þá verður skoðað sérstaklega og ítarlega hvaða áhrif mismunandi valkostir hafa á landslag, náttúrufar, minjar og samfélag. Sjálfar framkvæmdirnar, þegar að þeim kæmi, eru svo háðar ýmsum leyfum, m.a. á grundvelli raforkulaga og skipulagslaga.

Matsáætlun, frummatsskýrsla og skýrsla um umhverfismat

Matsáætlunin er háð samþykki Skipulagsstofnunar þar sem m.a. verður fjallað um athugasemdir sem kunna að hafa verið gerðar við drögin. Þegar samþykki Skipulagsstofnunar liggur fyrir - og þar með matsáætlunin í endanlegri mynd - er hún e.k. vegvísir um hvað fjalla beri um og hvaða upplýsingar skuli koma fram í s.k. frummatsskýrslu vegna mats á´umhverfisáhrifum.

Í frummatsskýrslunni er fjallað nánar um framkvæmdirnar, um starfsemi sem þeim fylgja, um valkosti og áhrif á umhverfið. Sú skýrsla fer einnig til Skipulagsstofnunar og þá gefst almenningi aftur kostur á athugasemdum. Frummatsskýrslan er undanfari hinnar eiginlegu skýrslu um mat á umhverfisáhrifum (matsskýrslan), en Skipulagsstofnun þarf að fara yfir allar athugasemdir og gefa álit sitt áður en slíkri skýrslu er lokið.

Ekki reynir á útgáfu framkvæmdaleyfis fyrr en álit Skipulagsstofnunar um mat á umhverfisáhrifum framkvæmdanna liggur fyrir. Kærumeðferð og umfjöllun úrskurðarnefndar skipulags- og byggingarmála getur dregið ferlið á langinn. Hvort Sprengisandslína verður lögð á eftir að koma í ljós. Mögulegt er að þess í stað komi öflug ný háspennulína sem hringtenging umhverfis landið. Þessi mál eru í sífelldri skoðun, enda eru öruggir raforkuflutningar meðal mikilvægustu innviða samfélaga.

Útflutningsbann á bergull?

Bergull er verðmæt náttúruauðlind. Og getur skapað þjóðum sem hana nýta mikil verðmæti og góða arðsemi. 

Bergull er að vísu svo til einungis unnt að nýta með einum hætti. Hún hentar mjög vel til orkuframleiðslu en hefur fáa aðra nýtingarmöguleika. Þessir orkueiginleikar bergullarinnar eru ýmist nýttir til að framleiða raforku eða hita. 

Gul og blá bergull

Bergull er þekkt í mismunandi myndum. Og bergull er, rétt eins og gull, mismunandi að hreinleika. Tvö mikilvægustu afbrigðin eru annars vegar gul bergull og hins vegar blá bergull. Til eru ýmsar aðrar útgáfur af bergull, en þær eru flestar ýmist annað hvort óhagkvæmari eða hafa neikvæðari umhverfisáhrif. Gul bergull er mjög mikið nýtt sem orkugjafi víða um heim og er álitin heldur umhverfisvænni en flestir aðrir skyldir orkugjafar. Bláa bergullin er þó ennþá eftirsóttari, því henni fylgir engin mengun og lítil sem engin kolefnislosun.

Blá bergull er umhverfisvænni og er endurnýjanleg auðlind

Vegna umhverfis- og náttúruverndarsjónarmiða verður að fara varlega í nýtingu bergullar. Allri bergullarnýtingu fylgja einhver neikvæð umhverfisáhrif. Þau áhrif eru afar mismunandi og mismikil. Almennt er bláa bergullin álitin miklu umhverfisvænni en sú gula.

Bláa bergullin hefur líka annan mikilvægan eiginleika umfram gulu bergullina. Það er nefnilega einungis unnt að vinna gulu bergullina úr mjög sérstæðum lífrænum leifum og þær leifar eru takmarkaðar. Þess vegna er hætt við að þessi auðlind verði uppurin e.h.t. í framtíðinni. Bláa bergullin er aftur á móti unnin úr úrkomu og er því endurnýjanleg auðlind.

Bergull er verðmæt útflutningsafurð

Hjá þjóðum þar sem unnt er að framleiða bergull er bergullin jafnan mikið nýtt innanlands til raforkuframleiðslu og/eða sem hitagjafi. Enda hentar bergull vel til slíkrar framleiðslu. Þess vegna er bergull afar eftirsótt. Þær þjóðir sem búa yfir mikilli bergull hafa margar náð að skapa sér mikil verðmæti úr henni og byggja upp arðbæran bergullaratvinnuveg - ekki síst með því að bjóða bergullina sem útflutningsvöru. Þetta á bæði við um gula bergull og bláa bergull.

Blá bergull er sérstaklega eftirsóknarverð

Eins og áður sagði er bláa bergullin að ýmsu leiti mun eftirsóttari og/eða eftirsóknarverðari heldur en sú gula. Blá bergull veitir útflutningsríkjunum mjög gott tækifæri til að skapa þeim góðan arð og það til miklu lengri tíma en gerist við nýtingu á gulri bergull.

Að auki eru dæmi um að kaupendur (innflytjendur) að bergull greiði sérstakt álag fyrir bláu bergullina, sem gerir framleiðslu á blárri bergull ennþá arðbærari en ella. Þetta álag kemur einkum til vegna þess hversu bláa bergullin er umhverfisvæn. Reynslan sýnir að slíkt álag er að verða sífellt algengara. Blá bergull er því orðin mun verðmætari sem útflutningsvara heldur en var fyrir fáeinum árum.

Loks hefur bláa bergullinn þann kost umfram þá gulu að oft er einfaldara og hagkvæmara að geyma bláu bergullina en þá gulu. Þessi eiginleiki veldur því að framleiðendur að blárri bergull eiga gjarnan einfalt með að nýta sér sveiflur á bergullarverði og þannig hámarka arðsemi af vinnslu bláu bergullarinnar.

Tækniþróun hefur auðveldað flutninga og viðskipti með bæði gula og bláa bergull

Að ofansögðu er ekki að undra að af öllum tegundum bergullar er sú bláa jafnan álitin arðbærust – að því gefnu að unnt sé að koma henni á markað þar sem bergullarverð er hátt. En þar liggur hundurinn grafinn; bæði gul og þó sérstaklega blá bergull hefur einn ókost. Sem felst í því að það getur verið ansið snúið að flytja hana langar leiðir. Þetta á sérstaklega við þar sem fara þarf með bergullina yfir mikla fjallgarða eða höf. Þar sem slíkar aðstæður eru fyrir hendi, þ.e. mikið um bergull en markaðsaðgangur erfiður, getur orðið svo mikið framboð af bergull að hún selst einungis á afar lágu verði og með lítilli arðsemi. Á síðustu árum hefur þó orðið sífellt hagkvæmara að flytja bæði gula og bláa bergull langar leiðir. Þess vegna eru viðskipti á báðum þessum gerðum bergullar að aukast og slík viðskipti geta verið afar ábatasöm fyrir bergullarframleiðendurna.

Stærstu bergullarframleiðslurikin hagnast verulega á útflutningi

Í hópi stærstu frameiðenda heimsins að gulri bergull eru lönd eins og Rússland, Katar og Noregur. Stærstu framleiðendurnir að blárri bergull eru aftur á móti Kína, Kanada og Brasilía. Sé tekið tillit til fólksfjölda þjóða, þá eru Katarar stærstu framleiðendur heims að gulri bergull og Norðmenn þar í öðru sæti (ásamt Brunei). Norðmenn eru einnig í öðru sæti í framleiðslu á blárri bergull - miðað við stærð þjóða - en þarna eru Íslendingar í efsta sæti! Í þriðja sæti kemur svo Kanada.

Reynslan sýnir að það er ábatasamara fyrir lönd af þessu tagi, þ.e. lönd sem búa yfir mikilli bergull, að flytja bergull út fremur en að reyna að reyna að nota hana alla heima fyrir. Þetta á jafnt við um gula og bláa bergull og á t.d. bæði við um Noreg og Katar, sem einmitt eru tvö auðugustu lönd veraldarinnar. Eðlilega nýta viðkomandi þjóðir bergullina mikið heima. En hún er þeim einnig afar verðmæt sem útflutningsvara; þjóðartekjur af auðlindanýtingunni aukast og arðsemin af þessum mikilvægu náttúruauðlindum verður meiri.

Ísland ætti að huga að útflutningi á blárri bergull

Það sem segir hér að ofan um bergull er alls ekkert bull heldur staðreyndir - að frátöldu bergullarheitinu auðvitað. Gula bergullin er að sjálfsögðu ekkert annað en jarðgas. Og bláa bergullin er að sjálfsögðu raforka unnin með vatnsafli. Þannig að hér hefur átt sér stað viss orðaleikur.

Tilgangurinn er að reyna að beina athyglinni að kostum útflutnings á raforku með hlutlægari hætti en oft vill verða í umræðunni um íslensk orkumáefni. Í þeirri umræðu finnst mér oft einblínt heldur mikið á íslenska orku sem einhvers konar tæki til að nota hér heima fremur en að horfa á orkuna sem vöru. Sú vara gæti verið okkur miklu verðmætari ef við myndum hugsa betur og meira um hvernig megi auka verðmæti hennar. Þetta er að mörgu leiti afar sérstök og merkileg vara; kolefnislaus raforka sem unnt er að „geyma“ með hagkvæmum hætti í miðlunarlónum okkar og selja inn á markað þegar best hentar. 

Við eigum vissulega að vera opin fyrir því að reyna að nýta og nota „bláu bergullina“ okkar til arðbærrar atvinnuuppbyggingar hér heima. En við eigum líka að skoða vandlega möguleika á að nýta hana til útflutnings. Ekki síst þegar haft er í huga að engin önnur þjóð býr hlutfallslega yfir jafnmiklu vatnsafli eins og við Íslendingar. Það er nákvæmlega engin skynsemi í því að setja útflutningsbann á „bláa bergull“ frá Íslandi. Það er einmitt á hinn veginn; slíkur útflutningur myndi geta skapað okkur stóraukin verðmæti og verið ákaflega skynsamlegur og arðbær og gjaldeyrisskapandi. Við þurfum vissulega að huga vel að umhverfisáhrifunum - en jákvæð efnahagsleg og þjóðhagsleg áhrif eru hafin yfir allan vafa.

Kapalviðræður í frosti

„Áróðurinn fyrir rafmagnskapli til Bretlands fer vaxandi. Áherslan er einhliða á að skapa væntingar um gróða en lítið rætt um áhættuna sem fylgir því að hengja 2.000 MW raforku á einn viðskiptavin, einn kapal sem getur bilað og hvað þá? Sölumenn hjá Landsvirkjun eru komnir langt fram úr umboði sínu þegar þeir áforma að hefja viðræður við bresk stjórnvöld um kapal til Íslands."

Þannig hljóðar nýleg færsla Frosta Sigurjónssonar, þingmanns Framsóknarflokksins í Reykjavík og formanns efnahags- og viðskiptanefndar Alþingis, á síðu hans á Facebook. Í athugasemdum við færsluna bætir Frosti því við að hann hafi kynnt sér málið í þaula. Og lýsir m.a. áhyggjum sínum af því hvað muni gerast ef kapallinn verði lagður en svo verði breyting á orkustefnu breskra stjórnvalda.

Kapallinn yrði mun afkastaminni en Frosti nefnir

Ýmislegt í þessum orðum Frosta er nokkuð athyglisvert. Í fyrsta lagi má geta þess að hvergi í opinberri umræðu hefur verið rætt um svo stóran kapal sem Frosti nefnir. Almennt hefur verið talað um að kapallinn gæti orðið nálægt 800-1.200 MW. Þ.e. um helmingi minni en þingmaðurinn nefnir. Sökum þess að íslenska raforkukerfið er einungis rúmlega 2.700 MW er augljóst að það skiptir afar miklu hvort kapallinn yrði t.d. 800 MW eða 2.000 MW. Það hjálpar ekki í umræðunni að grípa svo háa tölu úr lausu lofti sem þingmaðurinn þarna gerir.

Engu að síður má hér geta þess að fyrirtækið ABB tilkynnti nýlega að svo stórir kaplar neðansjávar séu nú tæknilega viðráðanleg framkvæmd. Og að fyrirtækið geti nú framleitt slíka kapla sem geti flutt raforku allt að 1.500 km leið með hagkvæmum hætti. Allt bendir því til þess að verkefnið, þ.e. kapall milli Bretlands og Íslands, sé tæknilega raunhæft og það hvort sem kapallinn yrði 800 MW eða 2.000 MW. Þetta eitt og sér eru talsverð tíðindi og rennir sterkari stoðum undir verkefnið en áður var.

[Viðauki: Frosti hefur nú breytt tölunni í 700 MW. Sem er nær því að vera eðlileg tala um stærð strengsins. En af þessu má draga þá ályktun að hann er bersýnilega andstæður raforkusölu til álvers í Helguvík og álversins á Reyðarfirði].

Breska ríkið eða breska dreifikerfið yrði ekki kaupandi raforkunnar

Í öðru lagi er vert að hafa í huga að hvergi hefur komið fram að til standi að selja raforkuna sem færi um kapalinn frá Íslandi til eins tilekins viðskiptavinar; hvorki til breska ríkisins, til National Grid né til annars tiltekins aðila. Heldur er um það að ræða að bresk stjórnvöld ábyrgist lágmarksverð fyrir raforkuna (svipað og þau hafa verið að gera í samningum við t.d. norska Statkraft og danska Dong Energi vegna raforku frá nýjum vindorkuverum á hafi úti). Varla er til öruggari og betri ábyrgð en þessi. Það að Frosti kalli þetta fyrirkomulag „að hengja 2.000 MW raforku á einn viðskiptavin" er einfaldlega villandi og ekki í samræmi við staðreyndir málsins. [Og þetta er jafn villandi eins og áður þó svo Frosti hafi nú breytt tölunni í 700 MW].

Bilanaáhætta verður ekki virt að vettugi

Í þriðja lagi eru áhyggjur af bilun í kaplinum ekki ástæða til að vera andsnúinn eða vara við hugmyndinni um rafstreng. Þarna er um að ræða atriði sem að sjálfsögðu yrði ekki skilið eftir í lausu lofti. Það er vissulega skynsamlegt og eðlilegt að Frosti og aðrir hugi að þessari áhættu. En í reynd er þetta eitt þeirra áhættuatriða sem samið yrði um hvernig verði dregið úr eða aflétt eins og kostur er (t.d. með ábyrgðarskilmálum og tryggingaskilmálum). Það er augljóst að enginn kapall yrði lagður nema viðsemjendur næðu ásættanlegri niðurstöðu um hvernig fara á með þessa áhættu.

Mögulegar breytingar á orkustefnu Breta fela ekki í sér áhættu

Í fjórða lagi eru áhyggjur af breyttri orkustefnu Breta ekki ástæða til að vera andsnúinn eða vara við hugmyndinni um kapal. Breytt orkustefna Breta myndi ekki geta breytt áður gerðum samningsskuldbindingum breskra stjórnvalda við t.d. íslensk stjórnvöld eða íslensk eða norsk eða dönsk orkufyrirtæki. Breyting á orkustefnu Breta myndi því með engu móti geta hnikað umsömdum orkukaupum eða umsömdu orkuverði.

Væntingar um hagnað eru vissulega ekki i hendi en byggja á sterkum forsendum

Í fimmta lagi vekur athygli að þingmaðurinn notast þarna við orðið gróða. En ekki t.d. hagnað eða aukna arðsemi til handa íslensku orkufyrirtækjunum og þar með til handa íslenskum almenningi. Það er staðreynd að hugtakið gróði hefur fremur neikvæða skírskotun (sbr. lýsingarorðið gráðugur eða nafnorðið græðgi). Þarna er því strax sleginn viss tónn hjá þingmanninum - tónn sem er andstæður kaplinum - og leitast við að gera lítið úr hagnaðarvoninni fyrir Íslendinga.

Það er skynsamlegt að fara varlega í væntingar um að mjög gott eða mjög hátt verð muni bjóðast vegna útfluttar raforku. En það er staðreynd að bresk stjórnvöld hafa komið upp ákveðnu kerfi eða fyrirkomulagi sem gerir ráð fyrir mjög háu orkuverði (þetta er gert til að liðka fyrir meiri og fjölbreyttari aðgangi að raforku). Væntingar um hátt verð og mikla arðsemi af raforkusölu til Bretlands byggja því á prýðilega sterkum forsendum. En til að fá á hreint hvaða verð býðst er einfaldlega nauðsynlegt að ganga til formlegra viðræðna við Breta.

Landsvirkjun er ekki að fara í viðræður við Breta um raforkuviðskipti 

Í sjötta lagi vekur það nokkra undrun að þingmaðurinn tali um að Landsvirkjun áformi að hefja viðræður við bresk stjórnvöld um kapalinn. Það er nú svo að þó Landsvirkjun hafi undanfarin misseri og ár ítrekað kynnt þann möguleika að áhugavert kunni að vera að rafstrengur yrði lagður milli Íslands og Evrópu (og m.a. kynnt þennan möguleika á fundum og ráðstefnum innanlands og erlendis) þá felur slíkt auðvitað ekki í sér samningaviðræður.

Það hefur hvergi komið fram að Landsvirkjun hugi á einhverskonar samningaviðræður um kapal milli Íslands og Bretlands við bresk stjórnvöld. Og það er augljóst að forræði um samninga í málinu er í höndum stjórnvalda. Ég skil því ekki af hverju þingmaðurinn segir Landsvirkjun áforma að hefja viðræður við bresk stjórnvöld um kapal til Íslands. Eða veit hann þarna kannski eitthvað meira en sá sem þetta skrifar? Eða er þessi pirringur þingmannsins, sem þarna kemur fram út í Landsvirkjun, kannski byggður á misskilningi eða einhverju allt öðru en málefnum sem snúa að kaplinum?

Að auki má hér nefna að sá sem þetta skrifar hefur fengið aðgang að tölvupóstum milli breskra og íslenskra stjórnvalda, þar sem skýrt kemur fram að mögulegar samningaviðræður um kapalinn muni fara fram milli viðkomandi stjórnvalda. Um þetta er enginn vafi og enginn ágreiningur og því er ekkert tilefni fyrir þingmanninn að vera að hnýta þarna í Landsvirkjun. En hann má auðvitað skammast útí Landsvirkjun ef hann vill. Ég hefði þó talið að þingmönnum þætti það bæði fullkomlega eðlilegt og nánast skylda Landsvirkjunar að skoða hina ýmsu möguleika sem orkuviðskipti geta skapað okkur íslensku þjóðinni; eiganda fyrirtækisins.

Viðræður við Breta hafa legið niðri vegna áhugaleysis eða seinagangs íslenskra stjórnvalda 

Vert er að vekja athygli á því að í júní 2013 óskaði DECC (breska orkumálaráðuneytið) eftir fundi með fulltrúum íslenska iðnaðarráðuneytisins til að ræða mögulegan rafstreng. Erindið fór í gegnum sendiráð Íslands í London og var sammælst um fundardag í júlí í sendiráðinu. En fundurinn var afboðaður með stuttum fyrirvara af hálfu Íslands. Ástæðan var að iðnaðarráðherra íslands hafnaði því að ræða málið að svo stöddu - og það þó svo sendiherrann benti iðnaðarráðuneytinu hér á að þetta myndi einungis verða viðræðufundur, sem gæti skilað viðbótarupplýsingum og engar bindandi ákvarðanir yrðu teknar.

Þessi vinnubrögð íslenskra stjórnvalda hafa eflaust vakið nokkra undrun Breta (ég sá þetta ferli úr skjölum sem ég fékk aðgang að frá DECC á grundvelli breskra laga um upplýsingaskyldu, ásamt skjölum sem ég fékk afhent frá sendiráðinu og iðnaðarráðuneytinu eftir margítrekaða beiðni þar um). Síðan hafa engar formlegar viðræður farið fram við Breta um strenginn, nema hvað orkumálaráðherrar landanna hittust í vor en það leiddi ekki til viðræðna. Af hverju er þetta stopp? Kannski er tilefni til að Frosti Sigurjónsson spyrji ráðherra um þetta á Alþingi?

Lokaorð

Hér að ofan vék ég að því að sjálfsagt sé að fara varlega í að áætla raforkuverðið og varast að skapa of miklar væntingar um hagnað okkar af sæstreng. En höfum í huga að Bretar eru geysilega áhugasamir um að liðka fyrir svona nýjum orkuverkefnum með því að ábyrgjast lágmarksverð sem er mjög hátt. Og eina leiðin til að komast að niðurstöðu um það hvaða orkuverðs megi vænta og hvernig ætti að standa að framkvæmdinni, ef hún yrði að veruleika, er að ganga til viðræðna við Breta.

Slíkar viðræður bera enga áhættu. Þess vegna ættu t.a.m. þingmenn allir að geta verið sammála um að kanna þetta til fulls - í stað þess að reyna að tala hugmyndina niður. Það eina skynsama í málinu er að ganga til beinna viðræðna við Breta og fá þannig skýra sýn á það hvort verkefnið sé raunhæft og áhugavert eður ei. Af hverju í ósköpunum er ekki bara gengið í það að koma þarna formlegum viðræðum í gang og sjá hvað kemur út úr þeim? Það kæmi þá í ljós hvort sæstrengshugmyndin sé byggð á sandi. Eða hvort þetta sé jafnvel stærsta efnahagslega tækifæri Íslands og þarna sé einstakt tækifæri á meiri verðmætasköpun og nýrri og afar mikilvægri tekjulind fyrir þjóðina og það í beinhörðum erlendum gjaldeyri. 

Norðmenn auka verðmætasköpun orkuauðlindanna

Í gærmorgun (mánudaginn 13. okt) tilkynnti norska olíu- og orkumálaráðuneytið að það hafi heimilað Statnett að ráðast í lagningu tveggja nýrra háspennukapla neðansjávar; annars vegar milli Noregs og Þýskalands og hins vegar milli Noregs og Bretlands. Þessar nýju tengingar gefa kost á að nýta sveigjanleika og stýranleika norska vatnsaflsins í enn ríkari mæli og þannig auka arðsemi þess. Þarna er tilgangurinn því fyrst og fremst að auka verðmætasköpun í norska raforkuiðnaðinum. Um leið er verið að efla orkuöryggi í Noregi og auka aðgengi Evrópu að raforku frá endurnýjanlegum auðlindum.

Lengri og öflugri sæstrengir

Lengsti neðansjávarkapallinn af þessu tagi í dag er NorNed kapallinn milli Noregs og Hollands. Hann er rétt tæplega 600 km langur og er 700 MW. Kapallinn milli Noregs og Þýskalands verður nálægt þeirri vegalengd - en tvöfalt öflugri. Kapallinn milli Noregs og Bretlands verður nálægt 800 km langur. Hann verður því lengsti rafstrengur neðansjávar sem lagður hefur verið í heiminum.

Þessir tveir nýju sæstrengir eru nefndir North Sea Network (Bretlandskapallinn) og Nord.Link  (Þýskalandskapallinn). Þetta verða geysiöflugir kaplar; hvor um sig verður 1.400 MW. Þar með mun aflgeta millilandastrengja Noregs aukast um u.þ.b. 50%. Tæknilega verða kaplarnir þannig úr garði gerðir að raforkan getur streymt í sitt hvora áttina, þ.a. þeir bjóða bæði upp á innflutning og útflutning á raforku. Þar að auki mun möguleg bilun í köplunum ekki endilega stöðva raforkuflutninga um þá, heldur einungis takmarka hana tímabundið. Þarna er því dregið verulega úr rekstraráhættunni.

Samstarf Statnett, National Grid, TenneT og KfW

Noregsmegin er það Statnett sem leiðir umrædd verkefni og verður með 50% eignarhald í báðum strengjunum. Statnett gegnir sambærilegu hlutverki í Noregi eins og Landsnet gerir hér á landi (munurinn er sá að Statnett er alfarið í beinni eigu norska ríkisins, en Landsnet er í eigu Landsvirkjunar og fleiri orkufyrirtækja). Statnett hefur nú þegar öðlast mikla reynslu af rekstri svona millilanda-háspennukapla. Fyrirtækið sér svona strengi sem afar góðan kost til aukinnar arðsemi fyrir norska raforkuiðnaðinn - sem vel að merkja er nær allur í opinberri eigu rétt eins og hér á Íslandi.

Norðmenn hafa sem sagt góða reynslu af svona kapaltengingum við nágrannalöndin (Norðmenn eru með kapaltengingar af þessu tagi til bæði Danmerkur og Hollands og að auki tengingar á landi til Svíþjóðar, Finnlands og Rússlands). Sömuleiðis hafa erlendir samstarfsaðilar Statnett verið afar áhugasamir um þessar nýju tengingar. Þar er annars vegar um að ræða breska raforkuflutningsfyrirtækið UK National Grid og hins vegar hollensk-þýska TenneT (sem er i eigu hollenska ríkisins, en auk þess að reka hollenska háspennukerfið er TenneT umsvifamikið í raforkuflutningum í Þýskalandi). Samkvæmt fréttatilkynningu Statnett er þýski ríkisbankinn KfW einnig hluthafi í kaplinum milli Noregs og Þýskalands.

Leið kapalsins og tímasetning hefur verið ákveðin

Kapallinn milli Noregs og Bretlands, North Sea Network, verður lagður milli Kvilldal i Rogalandi í SV-Noregi og Blyth á Englandi. Kapallinn milli Noregs og Þýskalands verður lagður milli Tonstad í S-Noregi og bæjarins Wilster í Slésvík-Holtsetalandi í Þýskalandi. Stefnan er að Þýskalandskapallinn verði kominn í gagnið strax árið 2018 og að Bretlandskapallinn hefji rekstur tveimur árum síðar eða 2020.

Ísland ætti að huga að kapaltengingum við nágrannalöndin 

Umrædd ákvörðun norskra stjórnvalda, Statnett og annarra þátttakenda í verkefnunum er m.a. til marks um eftirfarandi: Í fyrsta lagi má nefna góða reynslu bæði Norðmanna og viðskiptavina þeirra handan kaplanna af þeim tengingum sem þegar eru fyrir hendi. Í öðru lagi hefur tækniþróun skilað góðum árangri undanfarin ár; raforkutapið í svona sæstrengjum verður sífellt minna og kaplarnir lengri og hagkvæmari. 

Fréttirnar af þessum tveimur nýjum sæstrengjum renna sterkari stoðum undir þá hugmynd að skynsamlegt sé að leggja rafmagnskapal milli Íslands og Evrópu. Kapall milli Íslands og Bretlands yrði einungis um 300 km lengri en kapallinn milli Bretlands og Noregs. Og þó svo kapall milli Íslands og Bretlands þurfi að fara um mun meira dýpi (allt að 1.000 m) er komin góð reynsla á kapla sem liggja um ennþá meira dýpi (yfir 1.600 m í Miðjarðarhafi).

Tæknilega er því afar líklegt að kapall milli Íslands og Evrópu sé raunhæfur kostur. Og ekki síður er afar líklegt að slíkur kapall myndi auka arðsemi í raforkuframleiðslunni hér verulega og skila Íslandi miklum tekjum og hagnaði - vel að merkja í beinhörðum erlendum gjaldeyri. Það er einmitt slík verðmætasköpun sem er okkur mikilvæg til að bæta stöðu þjóðarbúsins og þannig gefa tækifæri á meiri hagsæld og auknum kaupmætti þjóðarinnar.

Viðræður við Breta hafa tafist óþarflega lengi 

Til að fá skýrari mynd af arðsemi verkefnisins er mikilvægt að íslensk stjórnvöld tefji ekki viðræður við breska orkumálaráðuneytið (DECC) meira en orðið er. Í þessu efni er vert að minna á að nú eru um 16 mánuðir liðnir síðan DECC óskaði eftir viðræðum við íslensk stjórnvöld um mögulegan kapal milli landanna. Mikilvægt er að hafa í huga að Bretar (gegnum National Grid) veita ekki ótakmörkuðum fjármunum til framkvæmda af þessu tagi. Þess vegna skiptir forgangsröðun þeirra máli. Ef Íslendingar draga það enn meira að formlegar viðræður geti hafist milli landanna, minnka óhjákvæmilega líkurnar á því að verkefnið verði að raunveruleika. Það er ekki eftir neinu að bíða.

Einangruðu raforkukerfi fylgir áhætta og óhagkvæmni

Nú fyrr í vikunni fór fram fundur á vegum VÍB undir yfirskriftinni arðsemi orkuútflutnings. Þar flutti Ola Borten Moe áhugavert erindi, þar sem hann lýsti reynslu Norðmanna af raforkuviðskiptum við önnur lönd.

Ola Borten Moe var olíu- og orkumálaráðherra í norsku ríkisstjórninni 2011-2013 og er varaformaður norska Miðflokksins (Senterpartiet). Flokkurinn sá hefur löngum verið tortryggin gagnvart markaðsvæðingu og samstarfi Noregs við Evrópusambandið. Af erindi Ola var samt nokkuð augljóst að hann álítur að aukið frelsi í raforkuviðskiptum innanlands og raforkuviðskipti Noregs við önnur lönd hafi skilað góðum árangri.

Hér verður lýst nokkrum helstu atriðunum sem fram komu í máli Ola Borten Moe á fundinum og þau sett í íslenskt samhengi eftir því sem við á. Tekið skal fram að sjá má upptöku af fundinum á vefnum, þ.a. hver og einn lesandi þessarar greinar getur kynnt sér málflutninginn milliliðalaust.

Horfið frá stefnu sem leiddi til offjárfestinga og óhagkvæmni

Ola Borten Moe byrjaði á því að lýsa nokkrum grundvallaratriðum í raforkustefnu Noregs. Í máli hans kom m.a. fram að í lok 20. aldar einkenndist norski raforkuiðnaðurinn mjög af miðstýringu og óhagkvæmni. Rekstur raforkufyrirtækjanna var ekki að skila viðunandi arði. Ástæður þess voru fyrst og fremst offjárfestingar og skortur á raunverulegri samkeppni. Stærstur hluti raforkuframleiðslunnar var í höndum sveitarfélaga og hvert og eitt raforkufyrirtækjanna sat að sínu afmarkaða markaðssvæði. Tilhneigingin var að selja raforku ódýrt - bæði til íbúa og venjulegra fyrirtækja og einnig til stóriðju - og nýta þannig raforkufyrirtækin fremur í byggðastefnutilgangi fremur en að leitast við að vatnsaflsauðlindin skilaði góðum arði.

Um og upp úr 1990 átti sér stað mikil pólitísk endurskoðun á fyrirkomulagi norska raforkumarkaðarins. Einkaréttur einstakra fyrirtækja var afnuminn og neytendum gert kleift að velja frá hverjum þeir keyptu raforku. Tilgangur þessara breytinga var að auka samkeppni og stuðla að því að raforkufyrirtækin legðu ríkari áherslu á hagkvæman og skynsamlegan rekstur. Um leið var markmiðið að raforkufyrirtækin þyrftu að keppa á markaði líkt og almennt gerist í fyrirtækjarekstri og þyrftu að fjármagna sig eins og hver önnur fyrirtæki og ekki njóta opinberra ábyrgða.

Breytingarnar ollu því að nú fór saman aukið frelsi á raforkumarkaði og uppsöfnuð offjárfesting í virkjunum. Afleiðingin varð sú að mikil samkeppni myndaðist milli fyrirtækjanna og raforkuverð næstu árin hélst mjög lágt. Þetta þvingaði raforkufyrirtækin til að leita leiða til að bæta hagkvæmnina. Brátt varð hlutafélagaformið svo til allsráðandi og fyrirtækjunum snarfækkaði vegna sameininga og fyrirtækjakaupa.

Niðurstaðan var að betur reknu fyrirtækin náðu að vaxa og dafna. Ennþá eru fjölmörg raforkufyrirtæki í Noregi, en þau eru færri og stærri en var. Eignarhald fyrirtækjanna er aftur á móti nánast óbreytt, þ.e.a.s. hið opinbera er ennþá eigandi að raforkufyrirtækjum sem samtals framleiða um 90% raforkunnar í landinu. Enda var það ekki tilgangur kerfisbreytingarinnar að ná fram einkavæðingu, heldur að auka hagkvæmni.

Ola tiltók það sérstaklega að áhersla á umhverfismál hefði verið einn af mikilvægum þáttum í kerfisbreytingunum. Offjárfestingin og byggðastefnusjónarmiðin fólu það m.a. í sér að hlaupið var í að virkja vatnsföll sem ella hefðu verið látin ósnert. Kerfisbreytingin varð til þess að það dró úr hinni ágengu virkjunarstefnu hins opinbera og þannig reyndist kerfisbreytingin umhverfisvæn.

Aukin arðsemi til hagsbóta fyrir samfélögin víðsvegar um Noreg

Eins og áður sagði varð sú aukna samkeppni sem þróaðist á norska raforkumarkaðnum eftir 1990 í fyrstu til þess að raforkuverð varð mjög lágt. En eftir því sem fyrirtækjunum gekk betur að aðlagast breyttum aðstæðum, þá myndaðist smám saman meira jafnvægi milli framboðs og eftirspurnar á raforkumarkaði. Að fáeinum árum liðnum tók raforkuverð að hækka nokkuð. Hækkunin var í reynd óhjákvæmilegt; árin sem verðið fór lengst niður olli víðtækum taprekstri í raforkuframleiðslunni og það ástand hlaut að taka enda. Þannig stuðlaði kerfisbreytingin að því að gott jafnvægi komst á framboð og eftirspurn vegna raforku - en um leið þurftu raforkufyrirtækin ætíð að vera á tánum til að standast samkeppni og missa ekki viðskiptavini.

Þegar leið frá kerfisbreytingunni tók sem sagt að bera á bættri afkomu í raforkuiðnaðinum. Þetta var til marks um gjörbreytta hugsun. Áður höfðu eigendur raforkufyrirtækjanna (sem fyrst og fremst voru sveitarfélög og fylki) haft lítinn áhuga á að fyrirtækin skiluðu góðum hagnaði; raforkufyrirtækin höfðu fyrst og fremst verið álitin tæki til að framleiða raforku og selja hana á lágu verði og þannig styðja við byggðina á viðkomandi svæði. Bætt afkoma fyrirtækjanna, þ.e.a.s. hækkandi raforkuverð, varð samt alls ekki eins og eitthvert högg gegn byggðasjónarmiðum. Nú varð unnt að nýta aukinn hagnað raforkufyrirtækjanna til að greiða arð til eigendanna  - sem fyrst og fremst eru og voru sveitarfélög - og nota þann arð til að kosta betri skóla, betri heilsugæslu o.s.frv.

Um 90% raforkuframleiðslunnar í Noregi er í höndum fyrirtækja í eigu hins opinbera. Þess vegna skilaði aukin arðsemi raforkufyrirtækja sér ekki til þröngs hóps, heldur til samfélaganna í heild. Þar að auki er norska skattkerfið þannig úr garði gert að leitast er við að tryggja að skattar og gjöld vegna raforkuvinnslunnar renni ekki bara í ríkissjóð, heldur til nærsamfélaga virkjana og nærsamfélaga þeirra vatnasvæða sem virkjanir nýta.

Um það fyrirkomulag má lesa í grein sem ég hef skrifað á öðrum vettvangi. Í því sambandi er vert að vísa líka á aðra grein þar sem ég fjallaði um svipaðar skattkerfisbreytingar sem huga mætti að hér á landi gagnvart raforkugeiranum. En lærdómurinn af umræddum kerfisbreytingum á norska raforkumarkaðnum er fyrst og fremst sá, að meiri samkeppni og frjálsari raforkuviðskipti urðu til þess að skapa aukna arðsemi til hagsbóta fyrir samfélögin víðsvegar um Noreg.

Hógvært verð

Algengt heildsöluverð á raforku í Noregi undanfarin ár (þ.e. verð án flutnings og án skatta ) hefur verið u.þ.b. 30-35 norskir aurar á kWst. Það jafngildir u.þ.b. 47-55 USD/MWst. Athyglisvert er að bera þetta verð saman við það verð sem Landsvirkjun býður núna í nýjum raforkusamningum. Á vef Landsvirkjunar kemur fram að slíkir samningar bjóðist nú til allt að 12 ára á verði sem er 43 USD/MWst. Raforkuverðið í Noregi er sem sagt talsvert hærra en býðst hér á landi, enda er afkoma norsku raforkufyrirtækjanna ansið hreint mikið betri en þeirra íslensku (meðalverðið hér er að sjálfsögðu langt undir umræddum 43 USD/MWst, því meðalverð á raforku til áliðnaðarins hér er nálægt 25 USD/MWst).

Miðað við raforkuverð almennt í vestanverðri Evrópu er verðið í Noregi reyndar fremur hógvært. Það stafar fyrst og fremst af því að Noregur byggir alfarið á vatnsafli og kostnaður í raforkuframleiðslunni þar er lægri en þar sem t.d. kjarnorka eða kol eru notuð til framleiðslunnar. Miðað við raforkuverð á Bretlandseyjum og víða á meginlandi Evrópu má vafalítið halda því fram að heildsöluverðið á raforku í Noregi sé tiltölulega lágt.

Hafa ber í huga að verðsveiflur á norska raforkumarkaðnum geta verið miklar. Ástæður þeirra sveiflna eru af ýmsum toga. Ein ástæðan er sú að sumstaðar eru veikleikar í flutningskerfinu. Sem dæmi má nefna að ef úrkoma hefur lengi verið lítil í sunnanverðu landinu skapast aukin eftirspurn eftir orku langt frá norðri og þá hafa komið upp flöskuhálsar í flutningskerfinu. Slíkir flöskuhálsar verða óhjákvæmilega til þess að verðsveiflur verða ýktar.

Hjá Statnett (sem gegnir sama hlutverki eins og Landsnet gerir hér á landi) er mikill vilji til að bæta flutningskerfið, en umhverfissjónarmið og skipulagslöggjöf hefur tafið slík verkefni. Þess vegna munu Norðmenn enn um sinn þurfa að takast á við umtalsverðar verðsveiflur á rafmagni. En það er reyndar svo að raforkufyrirtækin bjóða viðskiptavinum sínum þann valkost að festa verðið og þá er raforkukostnaðurinn fyrirsjáanlegri en ella í rekstri heimila og fyrirtækja.

NordPool og NorNed hafa reynst Norðmönnum vel

Samhliða áðurnefndum kerfisbreytingunum á norska raforkumarkaðnum upp úr 1990 tók Noregur nú þátt í að stofna norræna raforkumarkaðinn; NordPool Spot. Um svipað leiti urðu þau tíðindi að þurrkaár ollu því að Noregur þurfti í fyrsta sinn í sögunni að flytja inn umtalsvert magn af raforku.

Noregur hafði haft raforkutengingar við nágrannalöndin í áratugi - einkum til Svíþjóðar. Þær tengingar voru ekki mjög miklar og höfðu nær einungis þjónað sem útflutningsleið á raforku. En Noregur stóð frammi fyrir því að kæmu upp slök vatnsár gæti orðið raforkuskortur í landinu. Til að fullnægja raforkueftirspurn á slíkum þurrkatímum var einkum um tvennt að ræða; annars vegar að reisa fleiri stórar virkjanir í Noregi og hins vegar að byggja upp nýjar og öflugri tengingar við nágrannalöndin til að geta sótt þangað orku þegar á þyrfti að halda.

Norðmenn ákváðu að leggja áherslu á þann kost að auka tengingarnar. Þeir hefðu svo sem getað gengið til þess verks að reisa nýjar og umtalsverðar vatnsaflsvirkjanir. Þrátt fyrir að hafa virkjað stóran hluta af virkjanlegu vatnsafli í Noregi eiga Norðmenn ennþá sín ósnortnu vatnsföll sem falla frjálst til hafs. En m.a. vegna hattúrverndarsjónarmiða var álitið skynsamlegra að byggja upp meiri og sterkari raforkutengingar við nágrannalöndin. Þar að auki skiptir máli að nýjar vatnsaflsvirkjanir hefðu ekki bara skert náttúrugæði heldur hefðu þetta orðið dýrar framkvæmdir sem ekki væri unnt að nýta sem skyldi. Þarna hefði fyrst og fremst verið um að ræða uppbyggingu á aukaafli til að mæta sérstökum aðstæðum, þ.e. eins konar varaafl.

Nýju tengingarnar voru m.a. kaplar milli Noregs og Danmerkur. Síðasta stóra verkefnið var kapall milli Noregs og Hollands; NorNed-kapallinn. Hann er í dag lengsti rafmagnskapall sem lagður hefur verið neðansjávar. Og nú horfa Norðmenn til þess að leggja rafmagnskapal milli Noregs og Þýskalands, kapal milli Noregs og Bretlands og bæta við öðrum kapli milli Noregs og Hollands. Það mun koma í ljós á næstu árum hvort allar þær framkvæmdir verði að veruleika. En þetta er það sem er í farvatninu hjá Norðmönnum og þetta álíta þeir skynsamlegar og ábatasamar framkvæmdir.

Aukið orkuöryggi var sem sagt mikilvægur þáttur í að byggja upp nýjar kapaltengingar við útlönd. Það blasti þó alltaf við að slíkar tengingar yrðu fyrst og fremst nýttar til að flytja út raforku - og það hefur sannarlega gengið eftir. Þetta hefur leitt til þess að unnt er að nýta uppsett afl í norskum virkjunum til að selja raforku inn á erlendan markað - og það er fyrst og fremst gert þegar hátt verð er í boði á hinum kviku raforkumörkuðum.

Frá offjárfestingu til afar arðbærs sveigjanleika

Land sem byggir raforkuframleiðslu sína að mestu á vatnsafli með tilheyrandi miðlunarlónum hefur yfir að ráða geysilega stýranlegri auðlind til raforkuframleiðslu. Auk aukins raforkuöryggis skapa raforkutengingar Noregs við önnur lönd tækifæri til að vatnsaflsauðlindin skili Norðmönnum ennþá meiri arði en væri án slíkra tenginga og það án þess að bæta við aflstöðvum. Í þessu felst sem sagt möguleikinn á að auka verðmæti auðlindar sem þegar er nýtt.

Umræddur stýranleiki gerir vatnsaflið að verðmætustu uppsprettu raforku sem möguleg er - að því gefnu að aðgangur sé að raforkumarkaði þar sem þessi stýranleiki nýtist. Fyrir einungis um aldarfjórðungi höfðu Norðmenn vart leitt hugann að þessum verðmæta eiginleika vatnsaflsins. En þá voru líka aðstæður á raforkumörkuðum allt aðrar en er í dag - bæði í Noregi og í nágrannalöndum Noregs. Þróun raforkuverðs og aukin áhersla víða í Evrópu á endurnýjanlega orku - ekki síst vindorku og sólarorku - hefur leitt til þess að þörfin fyrir sveigjanlega framleiðslu hefur stóraukist. Og þar er vatnsaflið ákjósanlegast. Hér verður ekki fjallað nánar um þennan eiginleika vatnsaflsins, en um þetta má lesa í annarri grein sem ég birti hér á vefnum fyrr í sumar.

Norska leiðin þarf ekki að fæla burt stóriðju

Á fundinum gat Ola þess að sú hækkun sem varð á raforkuverði í Noregi í kjölfar kerfisbreytinganna hefði valdið nokkrum kveinstöfum og þá sérstaklega hjá stóriðjunni og fleiri iðnfyrirtækjum. En hann benti jafnframt á að það þurfi alls ekki að verða svo að stóriðja hverfi frá Noregi. Þvert á móti sé t.d. Norsk Hydro (sem í dag nefnist Hydro) að undirbúa nýtt álver á Karmeyju (Karmøy) í Rogalandi í SV-Noregi.

Hið opinbera getur nýtt hluta af auknum hagnaði - eða öllu heldur auknar skatttekjur vegna hins aukna hagnaðar raforkufyrirtækjanna - til markvissra aðgerða til að viðhalda stóriðju og jafnvel efla hana og/eða annan iðnað. Stóra málið er að feta þá leið við nýtingu vatnsaflsauðlindarinnar að hún geti skapað sem mest verðmæti fyrir landsmenn - og að fyrirkomulagið sé líka með þeim hætti að umhverfissjónarmið séu á hávegum höfð. Valkostirnir eru margir og óneitanlega virðist sem Norðmenn hafi náð að fara skynsamlega leið. Um íslensku stóriðjuna verður líka að hafa í huga að t.d. einn 1.000 MW strengur milli Íslands og Evrópu myndi ekki skapa nauðsyn eða þörf á að hrófla við orkusamningunum við stóriðjuna hér. Strengurinn yrði einfaldlega aðgangur að nýjum markaði sem gæti stóraukið arðsemi í íslensku raforkuframleiðslunni.

Ætlar Ísland að nýta tækifærin?

Ola Borten Moe nefndi mörg athyglisverð atriði í erindi sínu. Hér í lokin er vert að árétta nokkur þeirra: 

• Raforkutengingar Noregs við nágrannalöndin bæði auka orkuöryggi og stuðla að aukinni arðsemi norsku raforkufyrirtækjanna. Sama myndi eiga við hér á landi.
• Hækkandi raforkuverð í Noregi í kjölfar kerfisbreytinganna þar hefur ekki fælt stóriðju frá landinu að heitið geti. Þvert á móti varð þetta hvatning fyrir stóriðjufyrirtækin í Noregi til að auka hagkvæmni sína og stuðlaði þannig að heilbrigðari samkeppni þeirra á milli.
• Áhætta og óhagkvæmni fylgdi hinu aflokaða norska raforkukerfi. Nákvæmlega sama má vafalítið segja um hið aflokaða íslenska raforkukerfi; því fylgir áhætta og óhagkvæmni.
• Raforkutengingar Noregs við nágrannalöndin urðu grundvöllur þess að unnt varð að nýta þann mikla og verðmæta sveigjanleika sem vatnsafl gefur færi á. Þannig er nú unnt að skapa aukin verðmæti með því uppsetta afli sem er til staðar. Nákvæmlega sama myndi gerast hér á landi ef t.d. raforkustrengur yrði lagður milli Íslands og Bretlands.

Áfangasigur í erfiðu umhverfi

Gjaldeyrishöft, lítill vöxtur í efnahagslífi Vesturlanda og minnkandi uppsveifla í Kína er allt til þess fallið að halda aftur af erlendri fjárfestingu á Íslandi.

Það er því jákvætt að undanfarin misseri hafa nokkur iðnfyrirtæki tekið þá ákvörðun að byggja upp framleiðslu hér á landi. Sú fjárfesting mun bæði skapa gjaldeyrisinnflæði og ný störf. Einnig stuðlar þetta að meiri fjölbreytni í hópi viðskiptavina íslensku orkufyrirtækjanna, sem ætti að draga úr áhættu í rekstri þeirra.

Það er líka jákvætt að sjá vaxandi áhuga á að fjárfesta á Íslandi núna á sama tíma og nokkur afturkippur virðist kominn í þann mikla áhuga sem fyrirtæki sýndu norðurslóðum upp úr 2010. Þegar litið er til næstu 5-10 ára virðist t.d. sem lítið kunni að verða úr þeirri vaxandi olíuleit á Norðurslóðum sem allt virtist stefna í fyrir stuttu síðan.

Sólarkísiliðnaður er áhugaverð viðbót

Iðnfyrirtækin sem undnafarið hafa tilkynnt um nýfjárfestingu hér á landi eru fyrst og fremst í kísiliðnaði. Þetta er góð viðbót við orkukaupendahópinn. Líklegt að raforkuverðið sem þessi fyrirtæki greiða verði umtalsvert hærra en verið hefur hjá stóriðjunni hér til þessa. Tilkoma kísilveranna er því skref í átt að stígandi arðsemi í raforkugeiranum. Og það er ánægjulegt að þetta skref skuli vera að nást í nokkuð erfiðu árferði í viðskiptalífinu víða um heim og fremur óhagstæðu skattaumhverfi hér á landi.

Umrædd kísilverkefni eru fjögur talsins. Þau eru mislangt komin og vissulega ekki ennþá fullvíst að þau verði öll að veruleika. Verkefnin fjögur eru (í stafrófsröð):  PCC á Bakka við Húsavík, Silicor Materials á Grundartanga, Thorsil í Helguvík og United Silicon í Helguvík. Verkefni Silicor Materials er reyndar svolítið sér á parti, því þar er um að ræða meiri hátækniframleiðslu en hjá hinum fyrirtækjunum þremur.

Jafnvel þó svo einungis eitt eða tvö verkefnanna yrðu að veruleika er þarna um að ræða áhugaverða viðbót í íslenska atvinnustarfsemi. Það er mikilvægt að auka fjölbreytni viðskiptavina orkufyrirtækjanna. Í fyrsta lagi dregur það úr áhættu þeirra, heldur en t.d. ef enn verið væri að auka raforkusölu til álframleiðslu. Í öðru lagi er þetta til þess fallið að breiðari vitneskja skapist meðal erlendra fyrirtækja og fjárfesta, um að Ísland sé athyglisverður kostur til að staðsetja nýja framleiðslu eða þjónustu þar sem raforka er þýðingamikill útgjaldaliður.

Arion banki, Landsnet, Landsvirkjun og Mannvit í lykilhlutverkum 

Ekki er unnt að fullyrða hvað af þessum umræddum fjórum verkefnum er lengst komið eða er líklegast til að verða fyrst að veruleika. Það mun væntanlega skýrast á næstu misserum. Orkuþörfin er mest hjá Silicor Materials og Thorsil; hvort þeirra þarf afl sem nemur nálægt 85 MW. Það eru því fyrst og fremst þau verkefni sem myndu kalla á nýjar virkjanaframkvæmdir.

PCC og United Silicon hafa lokið gerð orkusölusamninga við Landsvirkjun og einnig samningum við Landsnet vegna orkuflutninga (samningar við PCC eru þó ennþá háðir fyrirvörum sem ekki er búið að aflétta). Aflþörf PCC er um 50 MW og aflþörf  United Silicon um 35 MW. Það kann að vekja athygli hversu verkefni United Silicon er lítið. Skýringin er sú að þar er gert ráð fyrir einungis einum ofni í upphafi, en að mögulega verði svo bætt við allt að þremur ofnum í viðbót. 

Þessar framkvæmdir hafa margvísleg jákvæð áhrif fyrir íslenskt atvinnulíf. Af fréttum má sjá að að Arion banki gegnir mikilvægu hlutverki í fjármögnun United Silicon. Og að bankinn hefur einnig samið við Silicor Materials vegna fjármögnunar þess stóra verkefnis. Verkfræðifyrirtækið Mannvit hefur samið um hönnun á verksmiðju Thorsil og það verkefni virðist líta vel út þó svo orkusölusamningur sé ennþá ekki fullfrágenginn. Fleiri verkfræðifyrirtæki hafa komið að undirbúningi þessara framkvæmda. Þannig kemur Verkís að verkefni United Silicon.

Af nýlegri ræðu stjórnarformanns Landsvirkjunar og fréttum má ráða að Landsvirkjun á nú í viðræðum við ýmis önnur fyrirtæki um orkuviðskipti en þau sem hér hafa verið nefnd. Það lítur sem sagt út fyrir að það sé töluverð eftirspurn eftir íslenskri raforku - og þar ekki bara um að ræða einn mögulegan risastóran kaupanda heldur nokkra smærri sem þurfa að keppa um orkuna. Þetta eru aðstæður sem líklega hafa aldrei áður þekkst hér á landi og styrkja samningsstöðu orkufyrirtækjanna hér verulega. 

Þessa eftirsóknarverðu stöðu má sennilega fyrst og fremst þakka þeirri stefnu og áherslum sem Landsvirkjun hefur starfað eftir síðustu árin. Í því felst m.a. „að hámarka afrakstur af þeim orkulindum sem fyrirtækinu er trúað fyrir“ með sjálfbæra nýtingu, verðmætasköpun og hagkvæmni að leiðarljósi. Þarna hefur sem sagt sérstök áhersla verið lögð á arðsemina. Í því felst m.a. víðtækari kynning á Íslandi sem góðum kosti fyrir margskonar atvinnustarfsemi sem reiðir sig á áreiðanlega raforkuframleiðslu og -afhendingu á samkeppnishæfu verði. 

Flest okkar líta Ísland jákvæðum augum og álítum eflaust mörg að t.a.m. íslensk raforka og íslenskt rekstrarumhverfi sé alþekkt um víða veröld. Vissulega hefur áliðnaðurinn vitað vel af Íslandi um langt skeið. En það er alls ekki sjálfsagt mál að hin ýmsu fyrirtæki úti í heimi hugsi til Íslands sem staðsetningar fyrir framleiðslu sína (sbr. sólarkísilver) eða þjónustu (sbr. gagnaver). Þess vegna er mikilvægt að kynningarstarf íslenskra fyrirtækja og stjórnvalda hefur í ríkara mæli verið að beinast að fleiri og fjölbreyttari atvinnugreinum - sem er til þess fallið að auka arðsemi í orkuframleiðslunni hér. Svo er mikilvægt að vanmeta ekki mikilvægi þess að raforkuflutningskerfið sé sterkt. Þess vegna er áríðandi að stjórnvöld svari kalli Landsnets um skýra framtíðarsýn gagnvart uppbyggingunni þar.

Hagstæðara skattaumhverfi aðkallandi 

Þarna hefur líka hjálpað til sá fjárfestingarammi sem Alþingi og stjórnvöld hafa mótað. Þar mætti þó bæta umhverfið meira. Ennþá er t.d. virðisaukaskattkerfið hér mun óhagkvæmara fyrir ný fjárfestingaverkefni heldur en þekkist í mörgum þeim löndum sem við gjarnan miðum okkur við - og erum í samkeppni við um fjárfestingar í atvinnusköpun.

Í því sambandi má nefna æskilega og einfalda breytingu á reglum um virðisaukaskatt. Hér á landi er sett það skilyrði að til að erlendur fjárfestir fái fjárfestingarsamning, skal hann stofna íslenskt félag utan um viðkomandi verkefni. En ef á endanum ekkert verður af verkefninu hefur þetta félag samt ekki tök á að endurheimta virðisaukaskatt sem það hefur greitt hér á landi (vegna aðkeyptrar þjónustu hér við undirbúning verkefnisins). Þetta fyrirkomulag er til þess fallið að gera undirbúning eða forathugun nýrra verkefna fjárhagslega áhættusamari en ella væri. Þetta fyrirkomulag er þröskuldur gagnvart fjárfestingu í nýjum atvinnurekstri og þar með hindrun fyrir bættri arðsemi í raforkuframleiðslunni hér. Skynsamlegt væri að breyta endurgreiðslureglunum til að skapa þarna meiri sveigjanleika.

Afturkippur í Norðurslóðaævintýrið?

Vert er að hafa í huga að það er aldeilis ekki sjálfgefið að ná að ljúka hér samningum um nýjar iðnaðarframkvæmdir af því tagi sem hér hefur verið fjallað um. Almennt séð ríkir ennþá óvenjumikil óvissa um þróun efnahagslífsins á Vesturlöndum næstu misseri og ár. Þetta endurspeglast t.d. í þeim afturkippi sem orðið hefur í olíuleit á norðurslóðum.

Þar má nefna að stórlega hefur dregið úr olíuleit við Grænland - a.m.k. tímabundið. Sama á við um olíuleitina norður af ströndum Alaska, þar sem Shell hefur hætt við umfangsmiklar framkvæmdir sem þar voru komnar á fullt. Meira að segja Statoil hefur verið að lenda í veseni norður í Barentshafi. Og það er líka athyglisvert að sérleyfishafarnir á Drekasvæðinu hófust ekki handa við rannsóknir í sumar - og það virðist allsendis óvíst hvort nokkuð gerist þar næsta sumar. Það hlýtur því að vera fagnaðarefni að við séum að verða vör við áþreifanlegan áhuga á nýrri iðnaðaruppbyggingu. Það er áfangasigur í nokkuð óhagstæðu efnahagsumhverfi.

Eðlileg orkuskerðing - enginn orkuskortur

Lág staða í miðlunarlónum vegna óhagstæðs veðurfars í vetur olli því að síðla vetrar og í vor þurfti Landsvirkjun að skerða möguleika viðskiptavina sinna á að kaupa raforku sem er umfram það sem fyrirtækinu er skylt að afhenda (í þessu sambandi er ýmist talað um ótrygga orku, umframorku eða afgangsorku, en hugtakið ótrygg orka lýsir þessu sennilega best). 

Vegna þessara skerðinga spannst nokkuð sérkennileg umræða, sem virtist endurspeglast af töluverðum misskilningi um íslenska raforkumarkaðinn. Því var m.a. haldið fram að umrædd skerðing sýndi að Landsvirkjun ætti í fullu fangi með að mæta innlendri eftirspurn eftir raforku og allt tal um útflutning á raforku sé út í hött. Staðreyndin er aftur á móti sú að Landsvirkjun stóð að fullu við alla gerða samninga og nákvæmlega ekkert óeðlilegt við það að viðskiptavinir fyrirtækisins þurfi að sæta skerðingu á möguleikum til að kaupa ótrygga orku (umframorku eða afgangsorku).

Það er reyndar svo að umrædd lág vatnsstaða miðlunarlóna nú í vor er einmitt góð áminning um þá kosti sem myndu fylgja tengingu okkar við annan raforkumarkað. Af einhverjum ástæðum einkenndist umræðan þó fyrst og fremst af því sjónarmiði að ástandið væri til marks um hversu galin hugmynd slík tenging sé. Þetta ber vott um misskilning og það er því tilefni til að staldra aðeins við þetta og skoða hvað þarna var um að ræða.

Eðlilegt ástand í aflokuðu vatnsaflskerfi

Um 71% allrar raforku á Íslandi er framleidd með vatnsaflsvirkjunum. Langstærstu kaupendurnir að þessari orku eru örfá stóriðjufyrirtæki (nánar tiltekið álverin þrjú). Í samningum Landsvirkjunar við þessi fyrirtæki, svo og við aðra helstu viðskiptavini Landsvirkjunar, er eðli málsins samkvæmt kveðið á um kaup og sölu á tilteknu magni af raforku. Til að geta afhent þá orku er nauðsynlegt að tryggja að nægur orkuforði sé til staðar og það er gert með miðlunarlónum. Ef ekki er nóg vatn til staðar til að knýja hverflana í vatnsaflsvirkjununum er jú hvergi unnt að nálgast umtalsvert magn af raforku annarsstaðar frá - því íslenska raforkukerfið er algerlega aflokað. Miðlunarlónin eru því algert lykilatriði í íslenska orkukerfinu.

Það ræðst af úrkomu og afrennsli hversu mikinn orkuforða miðlunarlónin geyma. Þegar horft er til framtíðar er alltaf óvissa fyrir hendi, en raunhæfasta og besta viðmiðunin fæst með því að skoða söguna. Út frá henni er unnt að meta af talsverðri nákvæmni atriði eins og hvaða meðalrennsli megi vænta í lónin og hvert sé líklegt hámarksrennsli og lágmarksrennsli.

Jafnvel lélegt vatnsár þarf að duga til að skila svo miklu vatni í lónin að það nægi til að framleiða umsamda orku. Fyrir vikið eru lónin hönnuð þannig að þar verður oftast mun meiri orkuforði til staðar heldur en það sem raforkusamningar hljóða á um að afhenda - og unnt að að eiga viðskipti með þessa ótryggu orku sem er umfram afhendingarskylduna. Allir sem semja um kaup á slíkri orku eru að sjálfsögðu meðvitaðir um að ekki er víst að hún fáist. Þetta er hefðbundið og skynsamlegt fyrirkomulag í kerfi sem byggist fyrst og fremst á vatnsafli.

Það er sem sagt fullkomlega eðlilegt að af og til sé svo lítið um umrædda ótrygga orku að ekki verði af afhendingu hennar. Þegar sú staða er líkleg eða fyrirsjáanleg tilkynnir orkufyrirtækið viðskiptavinum sínum þar um með tilteknum fyrirvara. Í þessu sambandi er stundum talað um skerðingaheimild orkusalans. Og sú heimild er einfaldlega sjálfsagður hluti viðskiptaumhverfisins og á ekki að koma neinum á óvart.

Orkukaupendur hafa líka skerðingaheimildir

Hafa ber í huga að stórir orkukaupendur njóta einnig tiltekinna skerðingarheimilda og það talsvert rúmra. Af opinberum gögnum má t.d. sjá að þegar Landsvirkjun og Alcoa sömdu um raforkuviðskipti sín var samið um árlega sölu á 4.704 GWst. Alcoa skuldbatt sig þó einungis til að greiða fyrir 85% af því rafmagni (óháð því hvort fyrirtækið noti það rafmagn eður ei). Alcoa á sem sagt rétt á að kaupa allt að 4.704 GWst árlega, en getur skert þau kaup um allt að 15%.

Samningurinn var gerður til 40 ára og umrædd kaupskylda Alcoa auðvitað forsenda þess að unnt væri að fjármagna Kárahnjúkavirkjun (Fljótsdalsstöð). Hér má þó nefna að í svona raforkusölusamningum er ekki kveðið á um bein tengsl milli virkjunar og raforkusamnings; raforkusalinn og -kaupandinn einfaldlega semja um raforkuviðskipti og raforkusalinn ræðst svo í byggingu virkjana ef nauðsynlegt er.

Umræddur mismunur sem er milli kaupskyldu og kaupréttar Alcoa getur kallast skerðingaheimild álversins. Í samningnum eru svo eflaust nákvæm ákvæði um það með hvaða fyrirvara álverið þarf að tilkynna um orkuþörf sína og fyrirhugaða orkuskerðingu af sinni hálfu ef til hennar kemur. Gera má ráð fyrir að hin álverin tvö njóti sambærilegra eða svipaðra orkuskerðingaheimilda. Í því sambandi er reyndar áhugavert að svo virðist sem Rio Tino Alcan í Straumsvík sé nú að nýta sér slíkar skerðingaheimildir - og um leið halda í kaupsamning sinn um nýja orku vegna fyrirhugaðrar stækkunar sem ekki varð af (nema að hluta). Um það áhugaverða mál verður fjallað hér nánar síðar.

Enginn skortur á raforku en óhagkvæm skilyrði fyrir raforkuframleiðendur

Það er ekki orkuskortur á Íslandi. Og ólíklegt að slíkt ástand komi upp. Samt kann þó að vera æskilegt að huga betur að flutningskerfi raforkunnar. Með því að styrkja þá innviði landsins væri unnt að auka t.d. samspilið milli virkjana á Norðurlandi og Suðurlandi og ná betri nýtingu í orkuframleiðslunni. Það mál snýr að Landsneti.

En jafnvel betra flutningskerfi myndi ekki geta útrýmt skerðingum af því tagi sem óhjákvæmilega skapast af og til í hinu aflokaða íslenska vatnsaflskerfi. Ástandið í vor er prýðileg áminning um þennan fylgifisk íslenska vatnsaflskerfisins. Um leið er þetta áminning um það að oftast er orkuforðinn í miðlunarlónunum meiri en unnt er að nýta og þar af leiðandi felur þetta aflokaða kerfi í sér orkusóun. Þetta ætti að beina sjónum allra að kostum sæstrengs, þ.e. tengingar við stærri raforkumarkað.

Sæstrengur myndi gera kleift að nýta virkjanakerfið hér með betri og ábatasamari hætti og auka orkuöryggi. Núverandi skilyrði eru óhagkvæm raforkuframleiðslufyrirtækjunum. Og sökum þess að langstærstur hluti framleiðslunnar er í eigu opinberra fyrirtækja og þar með almennings, ætti að vera breið samstaða meðal þjóðarinnar um slíka sæstrengstengingu. Ef fólk bara opnar augun fyrir raunveruleikanum, en festir sig ekki í misskilningi eða mistúlkunum.