Vannýttir eiginleikar íslenska vatnsaflsins

Meðal efnis í nýjasta hefti tímaritsins Þjóðmála er áhugaverð grein þar sem útskýrt er hvernig íslenska orkan býr yfir mjög sérstökum eiginleika, sem gerir hana afar eftirsótta og gæti skapað okkur áður óþekkt viðskiptatækifæri. Höfundur umræddrar greinar er Björgvin Skúli Sigurðsson, sem er með doktorspróf í verkfræði frá Stanfordháskóla í Bandaríkjunum og gegnir nú starfi framkvæmdastjóra markaðs- og viðskiptaþróunarsviðs Landsvirkjunar.

Í grein Björgvins er farið yfir sæstrengs­málið „út frá því viðskiptatækifæri sem aðstæður erlendis hafa skapað“ og er markmið greinarinnar „að fræða lesendur um þróun raforkumála í Evrópu og ástæður þess að Bretar horfa jafn jákvæðum augum til sæstrengs og raun ber vitni“. Í greininni er athyglinni sérstaklega beint að þeim tækifærum sem felast í sveigjanleika vatnsaflsins, enda skrifar Björgvin að þar liggi sæstrengstækifærið.

Hér verður fjallað um þetta atriði með hliðsjón af grein Björgvins, sem varpar vel ljósi á þessa sérstöðu vatnsaflsins og þau tækifæri sem í því felast. Ég mun ekki endursegja grein Björgvins, en álít fullt tilefni til að fjallað sé um þetta mál. Eftirfarandi texti endurspeglar því mínar skoðanir og við mig að sakast ef lesendur eru ósáttir við eitthvað sem þar kemur fram.

Aðgangur að sveigjanlegri raforku (vatnsafli eða jarðgasi) er afar mikilvægur

Í flestum vestrænum löndum sveiflast eftirspurn eftir raforku verulega yfir sólarhringinn. Notkunin er almennt mest yfir daginn, en minni á næturnar. Að auki geta orðið verulegar og snöggar sveiflur í raforkunotkun með litlum fyrirvara (einkum yfir daginn; raforkunotkunin í sumum löndum getur t.d. breyst mikið og snögglega í lok vinsælla sjónvarpsútsendinga). Hér á landi þekkjum við lítt til sveiflna af þessu tagi, enda einkennist íslenski raforkugeirinn fyrst og fremst af framleiðslu fyrir stóriðju og einungis mjög lítill hluti af raforkunni nýttur af almenningi og venjulegum fyrirtækjum.

Umræddar sveiflur í raforkueftirspurn eru oft lítt fyrirsjáanlegar. Þess vegna þurfa flestar þjóðir Evrópu að eiga greiðan aðgang að raforkugjöfum sem bjóða upp á mjög sveigjanlega og stýranlega framleiðslu. En það eru alls ekki allir orkugjafar sem bjóða upp á möguleikann að auka eða draga hratt úr raforkuframleiðslunni. Þarna nýtur vatnsafl með miðlunarlónum algerrar sérstöðu. Einnig er unnt að auka eða minnka framleiðslu gasorkuvera mjög skjótt.

Viðbragðstími kolaorkuvera er aftur á móti mun lengri og það á ennþá frekar við um kjarnorkuverin. Vindorku- og sólarorkuver eru svo til gagnlaus í þessu sambandi, enda eru þau háð duttlungum vinds og sólar á hverjum tíma. Það er reyndar svo að með aukinni notkun vind- og sólarorku víða í Evrópu og annar staðar í heiminum hefur orðið ennþá vandasamara að meta aflþörfina hverju sinni fram í tímann. Þess vegna hefur þörfin fyrir sveigjanlega og stýranlega raforkuframleiðslu orðið sífellt meiri.

Stýranleg endurnýjanleg raforka er geysilega verðmæt

Það er því svo að þegar eftirspurn eftir raforku breytist umtalsvert á skömmum tíma, eru það fyrst og fremst vatnsaflsvirkjanirnar og gasorkuverin sem koma til skjalanna. Þessi orkuver eru í því hlutverki að mæta aukinni raforkueftirspurn með aukinni framleiðslu og draga úr framleiðslu þegar eftirspurnin minnkar.

Að sveigjanleiki vatnsaflsvirkjana og/eða gasorkuvera sé nýttur með þessum hætti kemur ekki til af tómri skyldurækni rekstraraðilanna. Heldur er það svo að snöggar breytingar í eftirspurn eftir raforku valda óhjákvæmilega verðsveiflum og það eru fyrst og fremst umræddir orkugjafar sem geta nýtt sér þær verðsveiflur til að auka og hámarka tekjur sínar. Það er þó tvímælalaust vatnsaflið sem er bæði sveigjanlegasti og hagkvæmasti orkugjafinn. Miðlunarlónin gera jú kleift að stýra framleiðslunni mjög nákvæmlega - og þar með auka hana eða minnka með litlum sem engum fyrirvara í samræmi við verðbreytingar á raforkumarkaði.

Þannig geta vatnsorkuver nýtt sér verðsveiflur á raforkumarkaði til að hámarka tekjur sínar og hagnað. Þessi eiginleiki vatnsaflsvirkjana skapar þeim mikla sérstöðu og veldur því að þetta er sá orkugjafi sem skilað getur hæstu arðseminni. Þar að auki hefur vatnsaflið þann kost umfram jarðgasið að vera endurnýjanleg auðlind og án þeirrar kolefnislosunar sem gasbruni óhjákvæmilega veldur. Allt hjálpar þetta til að auka verðmæti vatnsaflsins - ef virkjunin á aðgang að hefðbundnum fjölbreyttum markaði.

Vatnsaflið býður upp á eðalvöru og það hafa Norðmenn nýtt sér

Til að eiga betri aðgang að sveigjanlegri raforku eru dæmi um að vatni sé beinlínis dælt upp í uppistöðulón. Þetta er t.d. vel þekkt í Austurríki og Sviss og einnig í Bretlandi, eins og ágætlega er lýst í grein Björgvins. Þó svo dælingin kalli á mikla orku er þetta talinn hagkvæmur kostur, því dælingin á sér fyrst og fremst stað á næturnar þegar raforkuverð er lágt en vatnið er einkum nýtt til raforkuframleiðslu þegar verðið er hátt.

Svona dæluvirkjanir eru gott dæmi um það hvernig vatnsaflið býður upp á bestu tækifærin til að vera í hlutverki hins sveigjanlega raforkuframboðs. Um leið nýtur vatnsaflið þess að geta nýtt sér snöggar verðbreytingar á raforkumarkaði og er því sá orkugjafi sem gefur bestu arðsemismöguleikana - að því gefnu að aðgangur sé að hefðbundnum vestrænum raforkumarkaði í stað þess að vera í aflokuðu stóriðju-dómínerandi raforkukerfi eins og er hér á landi.

Það er einmitt umræddur sveigjanleiki vatnsaflsins sem hefur stóraukið verðmæti norska vatnsaflsins. Lengsti rafstrengur heimsins neðansjávar í dag er NorNed strengurinn milli Noregs og Hollands. Og nú er í undirbúningi að leggja streng milli Noregs og Bretlands og fleiri strengi milli Noregs og meginlands Evrópu. Allt er þetta til marks um hversu geysilega arðsamt það er fyrir vatnsaflsríki að eiga aðgang að raforkumörkuðum þar sem sveigjanleg raforka er í hlutverki einstaklega verðmætrar tegundar af raforku. Í þessu sambandi mætti lýsa raforku frá vatnsafli sem eftirsóttustu eðalvörunni á orkumarkaðnum.

Íslendingar eru með eitthvert sveigjanlegasta raforkukerfi heims - en hafa ekki geta nýtt sér það

Óvíða er jafn hátt hlutfall vatnsafls í raforkuframleiðslunni eins og á Íslandi. Íslendingar hafa þó ekki ennþá getað nýtt sér umræddan sveigjanleika vatnsaflsins - sem er afar miður því þar liggur arðbærasti þáttur þessa einstaka orkugjafa.

Þess í stað gegna miðlunarlónin hér því meginhlutverki að vera raforkuforði tiltækur fyrir álver, sem þurfa og vilja eiga aðgang að ódýrri og öruggri raforku. Stóriðjan hér nýtir um 80% allrar raforkunnar og álverin þrjú nýta um 75% raforkunnar. Hin venjulegi innanlandsmarkaðir er sáralítill, eðli málsins samkvæmt, og tengingar/innviði skortir til að eiga aðgang að markaði þar sem varan yrði margfalt verðmætari. 

Afleiðingin er sú að verðmætið sem íslenska vatnsaflið gæti boðið upp á er víðs fjarri. Þar að auki veldur okkar aflokaða raforkukerfi því að íslenska vatnsorkan rennur oft án nokkurrar verðmætasköpunar úr fullum miðlunarlónum um yfirfall og út í sjó.

Stóra tækifærið gæti verið innan seilingar

Nú eru horfur á að tæknilega sé orðið mögulegt að leggja sæstreng til raforkuflutninga milli Íslands og Evrópu og það með hóflegum tilkostnaði. Þar með yrði unnt að nýta þann einstaka eiginleika vatnsaflsins sem felst í sveigjanleika þess til raforkuframleiðslu. Þar með væri unnt að skapa mjög sérstaka og verðmæta útflutningsvöru. Í tilviki Íslands gæti þar orðið um að ræða arðbærustu útflutningsvöru íslensku þjóðarinnar.

Í okkar tilviki er þetta ennþá áhugaverðara en fyrir Norðmenn, sökum þess að við búum hlutfallslega yfir ennþá meira vatnafli en þeir. Það er sennilega ekki ofsagt að áhugaleysi á sæstreng héðan til Evrópu jafnist í reynd á við ákvörðun um að vannýta mjög eina allra stærstu auðlind þjóðarinnar. Vonandi er ekki nokkur maður sem mun halda því fram að það borgi sig að eitt sveigjanlegasta raforkukerfi heims, hjá þjóð sem er hlutfallslega stærsti raforkuframleiðandi heims, verði viðhaldið sem aflokuðu - og hinn annars veðmæti sveigjanleiki þar með vísvitandi gerður verðlaus. 

Sæstrengur yrði hluti af mikilvægum og verðmætum innviðum

Hér hefur í hnotskurn verið lýst hvernig þjóðir vilja og þurfa að hafa góðan aðgang að sveigjanlegri og stýranlegri raforkuframleiðslu. Vegna þessa er mikil eftirspurn í Evrópu eftir tengingum við svæði sem eru rík af vatnsafli og jarðgasi og eru tryggir viðsemjendur. Þar eru norska vatnsaflið og norska jarðgasið bestu dæmin. Af sömu ástæðum er afar áhugavert fyrir lönd eins og t.d. Bretland að tengjast Íslandi með raforkustreng. Í þessu sambandi er líka vert að hafa í huga að sæstrengur milli Íslands og Evrópu væri hluti af mikilvægum innviðum samfélagsins hér, rétt eins og símatengingar og samgönguleiðir.

Sumir vilja meina að mestu skipti að orkulindirnar á Íslandi séu fullnýttar hér heima. Slík skoðun stenst bara ekki - ekki í hagkerfi sem hlutfallslega býr yfir svo miklum og orkulindum, sem hafa afar sérstaka verðmæta eiginleika sem þó ekki nýtast til verðmætasköpunar nema með tengingu við erlendan raforkumarkað. Við slíkar aðstæður er einfaldlega þjóðhagslega skynsamlegt að ein stærsta auðlind þjóðarinnar sé líka markaðssett og seld sem eftirsótt sérvara fremur en að vera bara arðlítil hrá- eða grófvara til kaupenda sem greiða lægsta verðið.

Lokaorð 

Það var áðurnefnd grein Björgvins Skúla Sigurðssonar í Þjóðmálum sem vakti hjá mér tilefni til að fjalla sérstaklega um þetta málefni. Og hvet ég lesendur þessa pistils til að lesa þá grein - og nýta sér þann fróðleik sem þar kemur fram til að móta sér skoðun á því álitamáli að leggja raforkustreng milli Íslands og Evrópu. Hér er um mikið hagsmunamál að ræða fyrir okkur Íslendinga.

Raforkuverð mun hækka

Hátt raforkuverð víða í Evrópu veldur því að það væri mjög áhugavert að geta selt íslenska raforku inn á evrópskan markað. En á sama tíma og raforkuverð víða í Evrópu hefur haldist hátt, hefur raforkuverð víða í Bandaríkjunum verið nokkuð lágt og sumstaðar hreint ótrúlega lágt. Þessi mismunur hefur orðið til þess að sumir freistast til að halda að raforkuverðið vestra eigi eftir að haldast lágt næstu árin. Þeir sem best þekkja til eru þó á öðru máli. Og telja langlíklegast að raforkuverð í Bandaríkjunum muni fara hækkandi. Og brátt verða jafnvel margfalt hærra en t.d. það verð sem við seljum mest af íslensku raforkunni á.

Lægsta raforkuverðið í Bandaríkjunum 2025 verður 65-76 USD/MWst

Undanfarin misseri og ár hefur heildsöluverð á raforku sumstaðar í Bandaríkjunum farið allt niður í 35-45 USD/MWst. Þetta lága verð kemur einkum til vegna offramboðs af jarðgasi og stenst ekki til lengdar (gasverðið hefur farið vel undir framleiðslukostnað). Í nýjustu spá upplýsingaskrifstofu bandaríska orkumálaráðuneytisins (EIA) er talið að raforkuverðið muni óhjákvæmilega hækka. Og að eftir um áratug (þ.e. árið 2025) verði lægsta raforkuverð sem býðst í Bandaríkjunum á bilinu 65-76 USD/MWst. Þarna er vel að merkja átt við lægsta verðið, þ.e. raforkuverð til stórnotenda í iðnaði. Þjónustufyrirtæki munu þurfa að greiða mun hærra verð fyrir raforkuna og heimili ennþá hærra verð.

Verðið á Íslandi einungis um þriðjungur verðsins í Bandaríkjunum

Hér á Íslandi fer nú um 75% allrar raforkunnar til álveranna þriggja, sem hér eru. Það hlýtur að vera athyglisvert fyrir Íslendinga að sá iðnaður hér er sennilega að greiða um 25 USD/MWst (verðið í einstökum samningum við álverin er ekki gefið upp, en umrætt verð má ráða af ársskýrslum orkufyrirtækjanna). Þarna er um að ræða langtímasamninga og þess vegna mun þetta verð upp á 25 USD/MWst verða hér nálægt hið sama árið 2025. Það getur þó lækkað eða hækkað eitthvað, allt eftir því hvernig verð á áli þróast (vegna þess að rúmlega helmingur raforkusölunnar til álveranna er tengdur við markaðsverð á áli á LME). En í grófum dráttum bendir flest til þess að eftir um áratug verði raforkuverð til iðnfyrirtækja í Bandaríkjunum allt að þrefalt hærra en til stóriðjunnar hér! Þetta hlýtur að vera umhugsunarvert.

Lágmarkskostnaður við að afla raforku er nálægt 65 USD/MWst

Það er vandasamt og nær ómögulegt að spá með mikilli nákvæmni fyrir um raforkuverð á ákveðnum tímapunkti á hinum kviku mörkuðum í Bandaríkjunum. Og raforkuverð á raforkumörkuðum bæði austan hafs og vestan mun ávallt sveiflast - og stundum taka dýfur og stundum stökkva upp á við. En umrædd þróun, þ.e. verðhækkun til lengri tíma litið, virðist óhjákvæmileg. Vegna þess að kostnaðurinn við að afla raforku mun ekki réttlæta lægra raforkuverð en umrædda 65 USD/MWst.

Lengst af hafa kolaorkuver nálægt helstu kolavinnslusvæðum Bandaríkjanna geta boðið lægsta raforkuverðið (auk stórra vatnsaflsfyrirtækja). En bandaríski orkugeirinn hefur breyst mikið á síðustu árum. Sú tegund raforkuvera sem nú eru hagkvæmust fyrir fjárfesta í Bandaríkjunum eru gasorkuver. Það kemur til af því að nýjar vinnsluaðferðir á gasi hafa opnað aðgang að miklum gaslindum og stóraukið framboð af gasi. Jarðgasið er orðið ennþá ódýrari orkugjafi en kolin og allt útlit fyrir að svo verði um langa framtíð.

Það er því gasorkan sem nú markar gólfið í kostnaði á raforku. EIA álítur að nýtt gasorkuver sem koma á í notkun innan fimm ára muni þurfa lágmarksverð fyrir raforkuna sem nemur um 65 USD/MWst. Og að það lágmarksverð komi fremur til með að hækka en lækka þegar lengra sé litið fram í tímann. Þess vegna sé óhjákvæmilegt að raforkuverð muni senn að lágmarki almennt verða um 65 USD/MWst (að auki skal þess getið að EIA tekur sérstaklega fram að aðrir aðilar spái ennþá hærra lágmarksverði og nefna þar spár um að lágmarksverðið kunni að verða nær 76 USD/MWst).

Einhver kann að halda því fram að raforkunotkun í Bandaríkjunum sé orðin það stöðug að ekki muni þurfa ný orkuver og þess vegna muni raforkuverð þar haldast lágt. Slík skoðun stenst ekki. Jafnvel þó svo raforkunotkun myndi ekkert aukast i Bandaríkjunum frá því sem verið hefur undanfarin ár, verður samt nauðsynlegt að reisa umrædd ný gasorkuver (og fjölda annarra orkuvera, sem munu kalla á ennþá hærra raforkuverð). Langmest af raforkuframleiðslunni í Bandaríkjunum er frá kola- og gasorkuverum og þau þurfa umtalsvert viðhald. Hagkvæmni og margvíslegar reglur um mengunarvarnir valda því að sífellt er verið að loka eldri orkuverum - og þá er og verður í mörgum (flestum) tilvikum hagkvæmast að reisa ný gasorkuver. Og umrætt verð upp á 65 USD/MWst er það verð sem þarf til að orkuverið sé byggt og komið sé í veg fyrir raforkuskort. Sem sagt algert lágmarksverð.

Hugsanlega verður verðið mun hærra

Ný gasorkuver verða ekki hin einu á bandaríska orkumarkaðnum. Sumstaðar verður valinn dýrari kostur en gasorkuver. Hver þróunin nákvæmlega verður mun m.a. ráðast af raforkuverði og þeim hvötum sem í boði verða til að auka fjölbreytni i orkugeiranum og auka hlutfall endurnýjanlegrar orku. Af síðustu fréttum má ráða að þar verði brátt tekin ennþá stærri skref í átt að ströngum mengunarvörnum en gert var ráð fyrir í umræddri nýjustu spá EIA. Það er sem sagt svo að stefna bandarískra stjórnvalda mun sennilegast verða til þess að hækka raforkuverð ennþá meira en leiðir af þeim forsendum sem EIA hefur gefið sér!

Stærsta tækifæri Íslands

Hér á þessum vettvangi hefur ítrekað verið fjallað um það hvernig þróun orkumála í Evrópu gæti reynst Íslandi hagkvæm - ef við grípum tækifærin sem sú þróun veitir okkur. Og það eru líka góðar líkur á að þróunin á orkumörkuðum í Bandaríkjunum og orkustefna bandarískra stjórnvalda verði vatn á okkar myllu.

Enn og aftur er tilefni til að minna lesendur á það, að við erum ekki aðeins langstærsti raforkuframleiðandi heims (per capita, þ.e. miðað við fólksfjölda) heldur er öll sú framleiðsla okkar komin frá hagkvæmum endurnýjanlegum auðlindum. Í þessu felast geysileg tækifæri. Stóra spurningin er hvort við munum áfram selja megnið af þessari geysilega áreiðanlegu og endurnýjanlegu orku til þess iðnaðar sem greiðir lægsta orkuverð í heimi? Eða ná að skapa miklu meiri verðmæti úr auðlindinni?

Draumórar yfirtóku veruleikann í álbransanum

Í gær fór fram aðalfundur Samáls. Þar flutti m.a. Kelly nokkur Driscoll frá ráðgjafa- og greiningafyrirtækinu CRU erindi um horfurnar á álmarkaði. Í hnotskurn spáir Driscoll því að áliðnaðurinn eigi enn eftir að upplifa nokkur erfið ár uns þokkalegt jafnvægi kemst á framleiðslu og eftirspurn á álmarkaði. Og að lítill sem enginn hvati verði til að reisa ný álver utan Kína fyrr en í fyrsta lagi 2017 eða 2018.

Það er öllum kunnugt um þau vandræði sem áliðnaðurinn hefur verið í undanfarin fimm ár eða svo. Nú virðast ýmsir farnir að vera bjartsýnir um að lát sé að verða á offramleiðslunni og framundan sé betri tíð með blóm í haga. Í reynd er þó afar óvíst hvort batinn á álmörkuðum verði jafn hraður eins og CRU spáir. Nýlega kom t.d. fram sú skoðun hjá öðru ráðgjafafyrirtæki, Wood Mackenzie, að álbirgðir séu ennþá að aukast og að álframleiðendum utan Kína kunni að standa veruleg ógn af álútflutningi frá Kína.

Að auki eru upplýsingar um álbirgðir í Kína og víðar í heiminum svo óáreiðanlegar að forsendurnar fyrir spám um bata í áliðnaði eru í reynd byggðar á sandi. Hér verður athyglinni beint að því hversu ónákvæmar spár af þessu tagi geta verið og þeirri miklu óvissu og áhættu sem er farin að einkenna álmarkaði - nú þegar Kína er farið að framleiða helming alls áls í heiminum og getur þar með haft ófyrirséð áhrif á álframboð og álverð.

Framsetning CRU var ansið einföld 

Það var eftirtektarvert að í umræddri spá CRU, sem kynnt var á fundi Samáls, var einungis sett fram ein sviðsmynd. Rétt eins og þróunin í áliðnaðurinn sé afar fyrirsjáanleg. Svo er auðvitað ekki og því hefði verið áhugavert og mikilvægt að sjá mismunandi sviðsmyndir. Sem m.a. byggðu á mismunandi forsendum um þróun hagvaxtar í heiminum.

Spá Driscoll virtist byggja á nokkuð bjartsýnum forsendum. Hann vék t.d. ekki orði að þeim möguleika að offramleiðsla af áli í Kína kann mögulega að leiða til aukins útflutnings á áli þaðan. Eða jafnvel ennþá frekar til aukins útflutnings á álafurðum frá Kína, en það er þróun sem nýlega er farið að bera á. Framhaldið þarna er líklegt til að hafa víðtæk áhrif á álmarkaði um allan heim. Í þessu sambandi vaknar sú spurning hvort CRU sé enn og aftur að vanmeta áhrif Kína á álframboð - og um leið ofmeta horfurnar fyrir vestræna áliðnaðinn?

Misheppnuð spá CRU á uppgangstímunum 2006

Fyrir nánast sléttum átta árum - vorið 2006 - kom út skýrsla CRU sem unnin var fyrir eitt af stóru álfyrirtækjunum og fjallaði um horfur í áliðnaði. Niðurstaða CRU í þeirri spá var sú að næstu 5-10 árin (þ.e. á tímabilinu 2006-2011/2016) yrðu markaðsaðstæður mjög hagstæðar álframleiðendum. Einungis tveimur til þremur árum síðar var þessi framtíðarsýn CRU hrunin. Áliðnaðurinn einkenndist af offjárfestingu og offramleiðslu, taprekstur var orðinn útbreiddur og mikil þörf á að dregið yrði úr framleiðslu. Offramleiðslan hefur reynst viðvarandi, álrisinn Rusal er á barmi greiðsluþrots og nokkrum álverum hefur verið lokað.

Spá CRU frá 2006 dró sem sagt upp alltof bjartsýna mynd af áliðnaðinum. Undanfarin misseri og ár hafa mörg vestrænu álfyrirtækin leitað logandi ljósi að leiðum til að hagræða í rekstri sínum og jafnvel loka álverum. Þetta er allt önnur staða en CRU hafði spáð. Og sýnir okkur vel hversu varlega ber að taka slíkum spám og skoða fleiri sviðsmyndir.

Þegar spá CRU leit dagsins ljós vorið 2006 voru vissulega spennandi tímar á álmörkuðum. Á einu ári hafði álverð (LME) hækkað úr um 1.800 USD í u.þ.b. 2.800 USD tonnið. Og CRU taldi ekkert benda til annars en að sívaxandi eftirspurn frá Kína héldi áfram og að uppgangurinn í Kína myndi veita vestrænum álfyrirtækjum mikil tækifæri og styðja við hátt álverð. Reyndin varð þó sú að framtíð áliðnaðar næstu árin var engan veginn jafn björt eins og CRU spáði.

CRU vanmat Kína illilega

Það sem er athyglisverðast við umrædda spá CRU frá 2006 var afstaða fyrirtækisins til kínverska áliðnaðarins. Á þessum tíma var öllum orðinn efnahagsuppgangurinn í Kína ljós og hröð uppbygging áliðnaðar þar. Engu að síður kynnti CRU þá skoðun að uppbygging álvera í Kína væri senn komin á endastöð og að Kína myndi áfram þurfa að flytja mikið inn af áli.

Rök CRU voru þau að kínverski áliðnaðurinn væri ekki nægjanlega hagkvæmur til að geta fullnægt hratt vaxandi innlendri eftirspurn. Óhagkvæmnin myndi leiða til þess að senn færi að hægja á uppbyggingu álvera í Kína og því væru tækifæri fyrir vestrænan áliðnað að framleiða og selja mikið ál til Kína.

Þetta eru svipuð sjónarmið eins og lágu að baki þeirri ákvörðun Rio Tinto að kaupa Alcan árið 2007 - á verði sem reyndist alltof hátt. Það var að vísu rétt hjá hjá bæði CRU og Rio Tinto að Kína gæti ekki framleitt ál nema með miklum tilkostnaði. En sú hagfræði reyndist litlu skipta, enda er Kína ekki lýðræðislegt markaðshagkerfi og afskipti stjórnvalda af bæði orku- og áliðnaði eru gífurleg. Kína byggði upp sinn eigin áliðnað og það með ógnarhraða. Þar með hrundu forsendurnar fyrir umræddri framtíðarsýn CRU og Rio Tinto. Rio Tinto þurfti að afskrifa um 25 milljarða USD (!) vegna kaupanna á Straumsvík og öðrum álverum Alcan. Og áliðnaðurinn allur seig inn í kreppu. 

Staðan núna er afar tvísýn

CRU og fleiri fyrirtæki telja sig nú sjá ljósið við enda ganganna og að héðan í frá muni eftirspurn eftir áli vaxa svo hratt að álverð (LME) taki að hækka. Enn sem komið er virðist þetta sjónarmið þó fremur byggja á óskhyggju en staðreyndum. Önnur ráðgjafafyrirtæki vara ennþá við því að ál geti tekið enn eina dýfuna og botninum sé því enn ekki náð.

Nú er svo komið að stærsta álfyrirtæki heimsins utan Kína - álrisinn Rusal - á í miklum vandræðum og rússneski fjármálaráðherrann Anton Siluanov talar opinskátt um það að rússneska ríkið kunni að þurfa að bjarga fyrirtækinu. Í Bretland fékkst nýverið áfrýjunarleyfi í dómsmáli þar sem reynt er að ná fram breytingum á reglum álmarkaðarins (LME) í því skyni að stytta afhendingartíma á áli úr birgðageymslum fyrirtækja eins og Goldman Sachs og Glencore. Í Bandaríkjunum standa yfir málaferli gegn þessum sömu fyrirtækjum, sem ásamt fleirum eru sökuð um að hafa brotið alvarlega gegn samkeppnisreglum með því að misnota yfirburðastöðu sína á álmarkaði.

Draumórar Rio Tinto 

Það eru því vægast sagt blikur á lofti í áliðnaðinum. Og í besta falli tvísýnt að bati sé þar innan seilingar. Í þessu sambandi eru athyglisverð þau rök sem forstjóri Rio Tinto Alcan, Sam Walsh, setti nýverið fram í viðtali þar sem hann ræddi (að sínu mati) bjartar framtíðarhorfur áliðnaðar. Rökin hjá Sam Walsh voru nefnilega þau að kínversku millistéttinni sé að fjölga svo hratt og að hún þurfi þvílík ógrynni af heimilistækjum og rafmagnstólum, að brátt muni kínversku kolaorkuverin í NV-Kína sjá hag sinn í því að hætta að selja raforkuna til álvera og fremur selja hana austur á bóginn til stórborganna. Og þá minnki álframleiðsla og álframboð í Kína og allt verði gott á ný í álbransanum.

Þetta hlýtur að mega kallast nokkuð sérkennileg draumsýn hjá Walsh. Því jafnvel þó svo þetta kannski gerist í framtíðinni mun þessi þróun Kína taka marga áratugi. Í tengslum við þetta er vert að hafa í huga að Rio Tinto hefur gengið afleitlega að losa sig við álver sem fyrirtækið ætlaði að selja. Er þessi málflutningur Walsh kannski dæmi um að áhyggjurnar í áliðnaðinum séu sumstaðar orðnar þvílíkar að menn grípi hvert hálmstrá til að reyna að tala hlutabréfaverðið sitt upp?

Íslensk stjórnvöld virðast á réttri leið

Í gær fór ekki bara fram ársfundur Samáls, heldur einnig ársfundur Landsvirkjunar. Þar voru flutt greinargóð og áhugaverð erindi og einnig var ávarp fjármálaráðherra athyglisvert. Augu stjórnmálamanna hér virðast loksins vera að opnast fyrir því að kannski sé alls ekki skynsamlegt að við seljum meiri raforku til álvera en orðið er. Og leitum fremur leiða til að fá kaupendur sem treysta sér til að greiða hærra verð fyrir raforkuna.

Þessi auðlind okkar er í reynd af skornum skammti og geysilega áríðandi að arðsemi af nýtingu hennar aukist umtalsvert. Skilningur virðist vera að aukast á því að þar kynni sæstrengur milli Íslands og Evrópu að vera eitt allra besta tækifærið. Eftir að iðnaðarráðherra tafði viðræður við bresk stjórnvöld um sæstrengsmálið í hartnær ár var gott að merkja áhugann í orðum fjármálaráðherra.

Hugmyndir um að selja hlut í Landsvirkjun núna til einkaaðila kunna þó að vera vandasamar og jafnvel varasamar í framkvæmd. Því gangi áætlanir um sæstreng og stóraukna arðsemi Landsvirkjunar eftir á næstu árum, er hætt við að sala núna myndi ekki miðast við þá hækkandi arðsemi fyrirtækisins. Og þar með yrði verðið nú óhagstætt seljandanum (ríkinu). Ákvörðun um sölu á hlut í Landsvirkjun hlýtur því að bíða þar til skýrari upplýsingar liggja fyrir um hvort næsti virkilega stóri viðskiptavinur fyrirtækisins verði t.a.m. enn eitt álverið (sic) eða sæstrengur. Ef af sæstrengsverkefninu verður má aftur á móti vel hugsa sér að t.d. lífeyrissjóðir komi þar að. Slíkt kynni að vera skynsamleg ráðstöfun; víða um heim taka lífeyrissjóðir þátt í verkefnum af því tagi.

Samantekt 

• Á aðalfundi Samáls var kynnt sú sýn CRU að álverð hafi náð botni og álmarkaðir verði komnir í jafnvægi eftir 3-4 ár. Það kann að ganga eftir, en óvissan er mjög mikil og sum greiningafyrirtæki eru ekki jafn bjartsýn.
• Reynslan sýnir að CRU hættir til að vera of bjartsýnt fyrir hönd áliðnaðarins. Nýleg ummæli forstjóra Rio Tinto benda til þess að vonir um betri horfur í áliðnaði byggi á veikum grunni.
• Mikilvægt er að Landsvirkjun og önnur íslensk orkufyrirtæki dragi úr áhættu sinni. Þess vegna væri óskynsamlegt að hér rísi enn eitt álver.
• Íslensk stjórnvöld virðast vera að átta sig á nauðsyn þess að auka arðsemi í raforkuframleiðslunni á Íslandi. Og að þar sé rafstrengur milli Íslands og Evrópu einhver áhugaverðasti möguleikinn. Áhugavert gæti verið fyrir íslenska lífeyrissjóði að koma að því verkefni.
• Ekki er skynsamlegt að selja hlut í Landsvirkjun að svo stöddu.

Nýtum tækifærin í orkustefnu Bretlands

Milljarðar punda streyma nú í ný raforkuverkefni í Bretlandi. Þær fjárfestingar koma til vegna nýsamþykktrar orkustefnu Bretlands. Fyrir okkur Íslendinga er sérstaklega athyglisvert að sjá hvernig þessi nýja orkustefna Bretlands getur nýst íslenskri orkuþekkingu og orkuframleiðslu.

Í liðinni viku var tilkynnt um fyrstu lotu orkufjárfestinga vegna hinnar nýju orkustefnu. Þar var um að ræða 12 milljarða punda fjárfestingu í átta nýjum verkefnum. Þetta er þó aðeins byrjunin á miklu stærri orkufjárfestingum. Áætlað er að fram til ársins 2020 verði fjárfest fyrir um 110 milljarða GBP í breska orkukerfinu. Það samsvarar rúmlega 20 þúsund milljörðum ISK.

Þetta er afar áhugavert skref hjá Bretum. Þessar gríðarlegu fjárfestingar verða fyrst og fremst í nýjum orkuverum og uppbyggingu í raforkuflutningi og dreifikerfi. Á næstu misserum verður stefnan útfærð nánar og vinnu breska orkumálaráðuneytisins (DECC) haldið áfram við forgangsröðun verkefna. Þarna kunna að bjóðast ýmis tækifæri, t.d. fyrir íslenska jarðvarmaþekkingu fyrirtækja eins og Mannvits o.fl. Ennþá stærra hagsmunamál er þó möguleikinn á sæstreng milli Íslands og Bretlands.

Tímamótalöggjöf

Þessi nýja orkustefna Bretlands byggist á löggjöf sem samþykkt var á breska þinginu seint á árinu 2013 (the Energy Act). Þessari nýju löggjöf er ætlað að efla orkuöryggi Bretlands. Það gerist með auknum aðgangi að orku og aukinni fjölbreytni í orkuframleiðslunni. Um leið verður hlutfall endurnýjanlegrar orku aukið og þannig leitast við að takmarka losun koldíoxíðs og annarra gróðurhúsalofttegunda.

Breska orkustefnan byggir á athyglisverðu hvatakerfi. Sem felst í því að bresk stjórnvöld tryggja þátttakendunum (raforkufyrirtækjum sem útvega nýja raforku) tiltekið lágmarksverð fyrir orkuna í fyrirfram ákveðinn árafjölda. Þessi tímamótalöggjöf veldur því að fjölmörg fyrirtæki sjá það nú sem mjög áhugaverðan kost að fjárfesta í orkuverkefnum í Bretlandi.

Breska leiðin dregur stórlega úr áhættu nýfjárfestinga í orkuiðnaðinum og má að sumu leiti líkja þessu við hvatakerfi Norðmanna gagnvart nýfjárfestingum í olíuleit á norska landgrunninu. Enda var mikill áhugi á þátttöku í fyrstu lotu nýrra orkufjárfestinga skv. bresku orkustefnunni. Og eins og áður sagði voru þar samþykkt verkefni sem fela í sér um 12 milljarða GBP fjárfestingu.

Norræn fyrirtæki meðal þeirra fyrstu sem njóta góðs af

Útfærsla nýju bresku orkustefnunnar er sem sagt komin á fullt og afar jákvætt að sjá hversu bresk stjórnvöld virðast ætla að taka málið föstum tökum. Þegar litið er til þeirra átta verkefna sem tilkynnt var um nú í vikunni sem leið, er athyglisvert að sjá hvernig Norðurlöndin eru að njóta góðs af orkustefnu Bretanna. Af þessum átta verkefnum koma stóru skandinavísku ríkisorkufyrirtækin að fjórum verkefnanna!

Danska Dong Energi er þarna framkvæmdaaðili að þremur geysistórum vindorkuverum (Borbo, Hornsea og Walney; samtals um 2.200 MW). Og fjórða vindorkuverkefnið (Dudgeon; 400 MW) er í samstarfi norsku fyrirtækjanna Statoil og Statkraft (síðarnefnda fyrirtækið er alfarið í eigu norska ríkisins).

Þarna eru ekki síður tækifæri fyrir íslensk orkufyrirtæki. Hin nýja löggjöf og stefna í orkumálum Bretlands opnar nefnilega ekki aðeins á fjárfestingar í nýjum orkuverum. Hún felst einnig í sérsamningum sem eiga að auka möguleika Bretlands til aðgangs að orku erlendis frá. Þetta mun gerast með nýjum kapaltengingum (sæstrengjum) við nágrannalöndin. Þegar litið er til Íslands er augljóst að þarna eru stærstu hagsmunirnir hjá Landsvirkjun og eiganda þess fyrirtækis, sem er íslenska ríkið og þar með íslenska þjóðin öll.

Ný orkuver og nýir sæstrengir

Í dag hefur Bretland slíkar tengingar við Frakkland, Holland og N-Írland. Þess er vænst að það skýrist á næstu misserum hvaða nýja kapla bresk stjórnvöld munu setja í forgang. Niðurstaðan þar mun að sjálfsögðu ráðast af breskum hagsmunum, en einnig því hversu áhugasöm önnur ríki verða um slíkar tengingar

Þau lönd sem Bretar hafa helst verið að horfa til eru lönd sem búa yfir orkulindum sem gætu spilað vel með breska raforkukerfinu. Þar eru vatnsaflsríki hvað áhugaverðust, enda er sú orka bæði umhverfisvæn (enginn kolvetnisbruni) og stýranleg (vegna miðlunarlóna).

Norðmenn búa yfir miklu vatnsafli og bæði bresk og norsk stjórnvöld hafa verið áhugasöm um kapaltengingu á milli landanna. Viðræður um slíkan kapal hafa um skeið átt sér stað milli orkufyrirtækja og raforkuflutningsfyrirtækja og virðast þær viðræður á góðu skriði. Staðan núna er sú að stefnt er að ákvörðun um fjárfestinguna á þessu ári (2014) og að strengur milli Noregs og Bretlands geti verið kominn í gagnið árið 2020.

Kaplar af þessu tagi geta einnig reynst mjög notadrjúgir til að bæta nýtingu vindorkuvera. Þess vegna hafa verið til skoðunar kapaltengingar Bretlands við bæði Belgíu og Írland. Slíkar fjárfestingar eru þó háðar miklu meiri óvissu heldur en tenging sem byggir fyrst og fremst á vatnsafli (þar er jarðvarmi líka mjög áhugaverður kostur). Það ætti því ekki að koma á óvart að viðræður Breta um streng milli Bretlands og Noregs virðast lengra á veg komnar og njóta meiri áhuga en tengingar sem fyrst og fremst byggja á vindorku.

Bresk stjórnvöld hafa sýnt sæstreng milli Íslands og Bretlands áhuga

Orkustefna Bretlands gæti falið í sér stærsta efnahagstækifæri Íslands til þessa. Þar um ríkir þó margvísleg óvissa. Til að minnka óvissuna og geta lagt mat á líklega hagkvæmni slíks verkefnis er algert lykilatriði að halda áfram viðræðum við Breta um samstarf á sviði orkumála. Þar er um að ræða framhald á samstarfi sem byrjaði með undirritun minnisblaðs af hálfu orkumálaráðherra landanna vorið 2012. Nú, nærri tveimur árum síðar, er það mál að vísu í nokkurri óvissu. Ástæður þess hversu þetta mál er ennþá óljóst virðast alfarið vera að rekja til íslenskra stjórnvalda.

Nýr orkumálaráðherra (Ed Davey) tók sæti í bresku ríkisstjórninni um áramótin 2012/2013. Ekki leið á löngu þar til nýi ráðherrann átti fund með sendiherra Íslands í London, þar sem velt var upp möguleikum um framhald viðræðnanna um samstarf landanna á sviði orkumála. Sendiherrann íslenski kom skilaboðum um þennan fund til utanríkisráðuneytisins og í framhaldinu til iðnaðarráðuneytisins (atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytisins). Af skilaboðum sendiherrans til íslenskra stjórnvalda heima fyrir er ljóst að það sem breski orkumálaráðherrann lagði þarna mesta áherslu á var hinn mögulegi rafmagnskapall á milli landanna.

Breska orkumálaráðuneytið (DECC) óskaði fundar sumarið 2013 

Í framhaldi af fundi sendiherrans með breska orkumálráðherranum vorið 2013 óskaði orkumálaráðuneytið (DECC) eftir fundi þar sem bæði yrðu fulltrúar frá Landsvirkjun og íslenska iðnaðarráðuneytinu. Á þessum tíma lágu fyrir niðurstöður og tillögur ráðgjafarhóps iðnaðarráðherra um raforkustreng til Evrópu og einnig skýrsla Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands um þjóðhagsleg áhrif sæstrengs. Þarna lágu því margvíslegar upplýsingar fyrir um stöðu málsins og hvað þyrfti að skýra betur. Og umræddur fundur hefði vafalítið skýrt ýmis þau atriði sem Hagfræðistofnun og ráðgjafarhópnum þóttu vera óljós. 

Í samráði við DECC lagði sendiherrann til við íslensk stjórnvöld að fundur færi fram í London síðla í júlí 2013 (fundardagurinn átti að vera 22. júlí). Af þessum fundi varð þó ekki, því íslenski iðnaðarráðherrann hafnaði því að senda fulltrúa á fundinn. Iðnaðarráðherrann taldi eðlilegast að fyrst myndi Alþingi taka til umfjöllunar áðurnefnda skýrslu ráðgjafarhóps iðnaðarráðherra (sem hafði verið skilað til ráðherra þarna í sumarbyrjun 2013). Því var fundinum með DECC aflýst með stuttum fyrirvara af hálfu Íslands. Umrædd skýrsla ráðgjafarhópsins fór svo til umfjöllunar í atvinnuveganefnd Alþingis um haustið (2013).

Sú spurning vaknar hvort rétt hafi verið hjá iðnaðarráðherra að hægja með þessum hætti á viðræðum við bresk stjórnvöld? Í þessu sambandi er eftirtektarvert að sjá að í skilaboðum sínum til íslenskra stjórnvalda, skömmu fyrir fyrirhugaðan fund með DECC sumarið 2013, benti sendiherra Íslands í London á að fundur með DECC væri algerlega óskuldbindandi af Íslands hálfu. Sendiherrann benti einnig á að með fundinum gætu fengist mikilvægar upplýsingar um t.d. orkuverð og tímaramma (þetta má sjá í gögnum sem ég hef nýlega fengið aðgang að hjá DECC og íslensku stjórnsýslunni).

Viðræður við bresk stjórnvöld hafa nú tafist nokkuð lengi

Það má taka undir þessi sjónarmið sendiherrans. Það fólst ekki nein áhætta í því fyrir Ísland að ræða málið við DECC sumarið 2013. Slíkar viðræður hefðu þvert á móti getað varpað skýrara ljósi á málið. Þar með hefði atvinnuvegnefnd Alþingis haft úr meiri og betri upplýsingum að moða og óvissuþættirnir verið færri. 

Í þeim íslensku úttektum sem unnar hafa verið um sæstrengsmöguleikann kemur hvarvetna fram að illmögulegt eða ómögulegt sé að meta ávinning af verkefninu nema nákvæmari upplýsingar fáist um orkuverðið, kostnað við strenginn og þau mismunandi viðskiptamódel sem koma til greina. Þetta sjónarmið er einmitt enn og aftur áréttað í umræddu áliti atvinnuveganefndar Alþingis um áðurnefnda skýrslu ráðgjafarhóps um raforkustreng til Evrópu.

Umrædd umfjöllin atvinnuveganefndar Alþings fór fram nú í vetur sem leið og lauk seint í janúar 2014. Í ljósi atburðarásarinnar kemur ekki á óvart að vinna atvinnuveganefndar þingsins skilaði ekki neinum umtalsverðum nýjum upplýsingum um málið. Niðurstaða nefndarinnar var fyrst og fremst ítrekun á þeim ábendingum sem komu fram í fyrirliggjandi skýrslum Hagfræðistofnunar og ráðgjafarhóps iðnaðarráðherra um sæstreng. Enda ekki við því að búast að umfjöllun atvinnuveganefndar myndi draga skýrar fram hvert raforkuverðið gæti orðið né hver gæti orðið kostnaður við strenginn. Þau mikilvægu atriði verða ekki skýrari með vangaveltum í þinginu; til þess þarf beinar viðræður við bresk stjórnvöld og nánari athugun fagaðila á verkefninu.

Það er vissulega svo að sæstrengur af þessu tagi til Bretlands (eða annars lands) er nokkuð stórt pólitískt mál. Þess vegna er að sumu leiti eðlilegt að iðnaðarráðherra hafi viljað fara sér hægt í málinu og ekki fara þar fram úr vilja Alþingis. En það hefði tvímælalaust verið mun gagnlegra fyrir þingið að hafa meiri upplýsingar um málið. Með hliðsjón af þessu og ofangreindum ábendingum sendiherrans í London ætti að vera augljóst að það hefði verið skynsamlegast að viðhalda viðræðuferlinu við DECC. 

Beðið er eftir afstöðu ríkisstjórnarinnar

Sú ákvörðun iðnaðarráðherra að bíða með viðræður við DECC þar til eftir umfjöllun atvinnuveganefndar Alþingis varð til þess að viðræður milli breskra og íslenskra stjórnvalda um sæstrengsmálið hafa legið niðri. Það var svo nú í mars a þessu ári (2014) að íslenski iðnaðarráðherrann átti fund með breska orkumálaráðherranum í London. Á þeim fundi gerði iðnaðarráðherra grein fyrir umfjöllun Alþingis um skýrslu ráðgjafarhópsins og tillögum þingsins um framhald þeirrar vinnu. Engar frekari viðræður munu hafa verið ákveðnar.

Í áliti sínu lagði atvinnuveganefnd Alþingis það til við iðnaðarráðherra að ráðherrann ynni áfram að málinu. Nefndin tiltók ýmsa óvissuþætti sem þurfi að huga að. Það er reyndar augljóst að stærstu óvissuþættirnir munu ekki skýrast nema með ítarlegri viðræðum við bresk stjórnvöld og eftir atvikum við bresk fyrirtæki eins og National Grid (breska landsnetið). Samkvæmt upplýsingum frá iðnaðarráðuneytinu er nú verið að yfirfara umræddar tillögur atvinnuveganefndar í ráðuneytinu og ræða hvernig hægt sé að vinna þær áfram. Ráðuneytið hefur einnig upplýst að engin ákvörðun um framhald málsins verði þó tekin fyrr en málið hefur verið rætt í ríkisstjórn.

Mjög fróðlegt verður að sjá hvernig málið mun þróast af hálfu ríkisstjórnarinnar og íslenskra stjórnvalda. Í þessu sambandi er vert að hafa í huga að þetta mál snýst ekki bara um kapal eða mögulega raforkusölu til Bretlands. Þetta snýst líka um það að þeir fjármunir sem Bretar verja til orkustefnunnar eru takmarkaðir og þar á bæ eru stjórnvöld á fullu í að forgangsraða verkefnum.

Það eitt að mögulegur kapall milli Íslands og Bretlands kæmist ofarlega á dagsrá hjá DECC myndi samstundis geta haft ýmis jákvæð áhrif fyrir íslenska orkugeirann. Slík forgangsröðun myndi t.d. geta styrkt samningsstöðu Landsvirkjunar umtalsvert í viðræðum við stóriðjuna hér. Og veitir ekki af; í viðskiptaumhverfi þar sem um 75% allrar raforkunnar sem framleidd er í landinu fer til þriggja álfyrirtækja.

Hvarvetna um hinn vestræna heim þrífst áliðnaðurinn á lágu raforkuverði. Það getur haft mikla þýðingu þegar stórum raforkuframleiðanda eins og Íslandi (sem framleiðir langmesta raforku í heimi m.v. fólksfjölda) býðst tækifæri til alvöru viðræðna við nýjan mögulegan raforkukaupanda sem myndi að öllum líkindum bjóða miklu hærra verð fyrir raforkuna. Ríkisstjórn Íslands hlýtur að átta sig á hversu þýðingarmikið þetta tækifæri á raforkukapli milli Íslands og Bretlands gæti verið.

Það er hagsmunamál Íslands að viðræður við Breta fari á fullt

Það hefur nokkuð lengi verið ljóst hvað atriði það eru sem mikilvægast er að ræða við bresk stjórnvöld í tengslum við mögulegan sæstreng. Og nákvæmlega ekkert því til fyrirstöðu að byrjað hefði verið að ræða það mál strax sumarið 2013. Núna skiptir þó öllu hvernig haldið verður á sæstrengmálinu héðan í frá.

Þarna er um að ræða gífurlega fjárhagslega hagsmuni fyrir bæði íslensku orkufyrirtækin og íslenska ríkið og þar með þjóðina alla. Hreinar viðbótartekjur Landsvirkjunar og annarra íslenskra orkufyrirtækja af sæstreng gætu numið mörgum tugum milljarða ISK á ári hverju. Og það allt í erlendum gjaldeyri - til handa landi þar sem fyrirsjáanlegt er „að viðskiptaafgangur á næstu árum verði ekki nægur til að standa undir samningsbundnum afborgunum erlendra lána, hvað þá að hleypa út krónueignum erlendra aðila“, svo vitnað sé í stjórnendur Seðlabanka Íslands.

Með samningum um raforkusölu til Bretlands myndi samstundis verða mikil bót á gjaldeyrisjöfnuði landsins til framtíðar. Auk þess sem orkufyrirtækin okkar myndu sjá fram á mikinn og stóraukinn hagnað, sem myndu skapa ríkissjóði nýjar og auknar skatttekjur, auk arðgreiðslna til hins opinbera frá orkufyrirtækjum sínum. Það hlýtur því að vera þjóðarhagur að ekki verði óþarfa tafir á viðræðum við bresk stjórnvöld um orkusamstarf.

Grunsamlegir viðskiptahættir á álmörkuðum

Eru fjárfestingabankinn Goldman Sachs og hrávörurisinn Glencore Xstrata (sem er aðaleigandi Norðuráls) að reyna að króa álmarkaðinn af? Er alþjóðlegi álmarkaðurinn í London jafnvel með í slíku samsæri?

Það er a.m.k. staðreynd að grunur er uppi um að nokkur af særstu fjármálafyrirtækjum í Bandaríkjunum og fyrirtæki sem tengjast áliðnaðinum, stundi ólögmæta viðskiptahætti í því skyni að takmarka framboð af áli og halda álverði uppi. Hafin eru umfangsmikil málaferli vestur í Bandaríkjunum í því skyni að stöðva þessar meintu ólögmætu aðgerðir. Reynist niðurstaðan í samræmi við ásakanirnar má búast við háum sektum auk skaðabótakrafna.

Í þessari grein verður fjallað um þessa viðskiptahætti og aðdragandann að umræddum málaferlum. Tekið skal skýrt fram að dómur er enn ekki falinn. Og sá sem þetta ritar tekur enga afstöðu til þess hvort álverði sé eða hafi verið haldið uppi með ólögmætum hætti eður ei. Og ennþá síður hvort álverin hér á Íslandi og/eða eigendur þeirra hafi vísvitandi eða óafvitandi tekið þátt í þeim viðskiptum með einhverjum hætti.

Hér er einfaldlega lýst atburðarás eins og hún birtist í erlendum fjölmiðlum, í opinberum skýrslum, í málsgögnum og í faggreinum í erlendum lögfræðitímaritum. Um leið verður útskýrt hvernig þessi atburðarás kann að hafa valdið Landsvirkjun og öðrum raforkuframleiðendum á Íslandi umtalsverðu tjóni. Greinin er nokkuð löng - en málið er líka umsvifamikið og grafalvarlegt.

Er alþjóðlegi álmarkaðurinn orðinn blekkingaleikur?

Í grunninn snýst þetta mál um meint brot á samkeppnislöggjöf. Slík mál eru oft meðal flóknustu en jafnframt áhugaverðustu lögfræðilegu álitamálanna - og þau hafa stundum haft geysileg áhrif á fjármálalífið og viðskiptahætti. Þar er kannski frægast málið frá því fyrir meira en öld síðan þegar risaolíufyrirtækið Standard Oil var brotið upp í fjölmörg aðskilin fyrirtæki.

Þarna er um að ræða mikla fjárhagslega hagsmuni. Í nýlegir bandarískri úttekt og málsgögnum kemur fram að síðustu þrjú árin hafi þarna - vegna hinna meintu samkeppnisbrota - lagst aukakostnaður á bandaríska neytendur sem nemur um fimm milljörðum dollara. Þar af hefur stærsti hluti þessa kostnaðar fallið til á síðustu 1-2 árum.

Þessir miklu fjárhagslegu hagsmunir þarna vestra eru samt einungis lítill hluti af hinum geysilegu heildarhagsmunum. Niðurstaðan í umræddum málaferlum kann nefnilega að hafa veruleg áhrif á rekstur álvera út um veröld víða.

Málið gæti m.a. haft áhrif á bæði áliðnaðinn og orkugeirann á Íslandi. Sérstaklega myndi þá koma til álita hvort umræddir viðskiptahættir hafa valdið Landsvirkjun tjóni, en fyrirtækið er langstærsti raforkusalinn til álveranna hér og meira en helmingur þeirrar raforkusölu er beintengdur við álverð.

Að auki er vert að hafa í huga að fari málið eins og bandarískar eftirlitsstofnanir leggja upp með, væri það sterk vísbending um að hinn alþjóðlegi álmarkaður á hinum fornfræga London Metal Exchange (LME) sé alls ekki að virka sem skyldi. Þessu mætti jafnvel líkja við það ef kauphöllin í New York hefði aðkomu að því að búa til falska eftirspurn eftir hlutabréfum í fyrirtækjum sem þar eru skráð. Þarna er því vægast sagt mikið í húfi.

Alltof mikil álframleiðsla - aukin spákaupmennska

Gífurleg bjartsýni álframleiðenda utan Kína á fyrsta áratug aldarinnar leiddi til þess að þegar efnahagsbólan á Vesturlöndum sprakk - árið 2008 eða þar um bil - blasti við mikil offramleiðsla á áli. Svo fór að álverð snarféll á árinu 2009. Á sama tíma tóku álbirgðir að safnast hratt upp í vöruhúsum víða um heim; ekki síst í stórum geymslum vestur í Bandaríkjunum en einnig  í Hollandi og víðar.

Segja má að að þessi birgðasöfnun, eða a.m.k. hluti hennar, hafi verið í samræmi við lögmál framboðs og eftirspurnar. Lágt álverð gaf sumum þær væntingar að ál gæti senn hækkað á ný - og að það gæti verið góður hagnaður í að hamstra ál (buy on the dip!) og selja það síðar. Mjög lágir vextir vestan hafs og víða um heim ýttu enn frekar undir slíka spákaupmennsku.

Þess vegna virtist sumum sem mögulegt væri að hagnast vel á því að koma áli í geymslu - þrátt fyrir að leiga á plássi í slíkum vörugeymslum kosti auðvitað sitt. En slík spákaupmennska er þó ekki talin skýra nema hluta af birgðasöfnuninni.

Hvorki bjartsýni um verðhækkanir né stöðuvarnir skýra alla birgðasöfnunina

Sumir eigendur áls ætluðu sem sagt að geyma álið með þá von í brjósti að það myndi brátt hækka. Aðrir sáu sér leik á borði að gera samninga um sölu á áli fram í tímann á verði sem var mun hærra en það lága álverð sem nú var orðið veruleiki. Slíkir seljendur keyptu ál til að tryggja afhendingu þegar þar að kæmi. Og komu því áli í geymslu í umræddum vöruhúsum (nokkuð dæmigert hedging, sem á íslensku væri kannski upplagt að kalla stöðuvörn).

Það voru sem sagt ýmsir sem sáu það sem góðan kost að geyma ál. Og því ekki óeðlilegt að álbirgðir tækju að hlaðast upp. Það er engu að síður svo að bandarískar eftirlitsstofnanir og ýmis fyrirtæki sem þurfa ál í framleiðsluvörur sínar, telja nú að verulegur hluti birgðasöfnunar á áli sé til kominn vegna ólögmætra viðskiptahátta. Þær grunsemdir tengjast nokkuð furðulegri þróun í kjölfar þess að stærstu vörugeymslurnar skiptu um eigendur á árinu 2010. Og nokkrir stærstu viðskiptaaðilarnir á álmarkaði urðu eigendur þeirra fyrirtækja sem eiga og reka umræddar vörugeymslur. Málið virðist sem sagt farið að snúast um það að sömu aðilarnir sitja orðið hvarvetna við samningsborðið þegar kemur að viðskiptum með ál.

Goldman Sachs, JP Morgan Chase, Glencore Xstrata og Trafigura meðal aðalleikenda

Það er stundum sagt að villidýrin renni á blóðlyktina. Árið 2010 urðu viss vatnaskil í viðskiptum með ál. Þá keypti bandaríski fjárfestingabankinn Goldman Sachs nefnilega geysistórt vörugeymslufyrirtæki í Detroit. Og þetta sama ár keypti JP Morgan Chase annað af stærstu vörugeymslufyrirtækjunum á Detroit-svæðinu.

Sambærileg tilþrif sáust hjá hrávörurisunum alræmdu GlencoreExstrata og Trafigura. Einnig þau urðu umsvifameiri í geymslu á álbirgðum; einkum í stórum vörugeymslum í Antwerpen og Vlissingen í Hollandi en einnig í Bandaríkjunum.

Eftir því sem áðurnefnd fyrirtæki urðu sífellt stærri í rekstri á birgðageymslum fullum af álbörrum fór brátt að bera á nokkuð furðulegri þróun. Kaupendur að áli fóru að lenda í miklum vandræðum með að nálgast álið sitt í vöruhúsunum!

Þegar birgðasöfnunin hófst af alvöru um 2009 var afhendingartími á áli úr vöruhúsunum almennt tryggur með u.þ.b. viku fyrirvara eða þar um bil. En sá biðtími fór nú að verða sífellt lengri og lengri. Nú er svo komið að þeir sem vilja ná áli úr vörugeymslunum mega vænta þess að bíða allt að 16 mánuði (rúmlega 500 daga) eftir því að fá álið afhent! Afhendingatafirnar eru orðnar svo miklar að það þrýstir álverði upp og kann þannig að hafa óeðlileg og jafnvel ólögmæt áhrif á þróun álverðs.

Afhendingatafir þrýsta álverði upp á við

Viðskiptamódelið hjá vöruhúsum Goldman Sachs og félaga felst í hnotskurn í því að geyma ál og fá leigu fyrir þá geymslu. Leigan reiknast miðað við hvert tonn af áli. Eftir því sem leigutíminn lengist leggst óhjákvæmilega meiri leiga á álið.

Þegar afhendingartíminn verður lengri verða leigugjöldin sem sagt sífellt hærri. Sá kostnaður hefur að sjálfsögðu tilhneigingu til að leggjast ofan á álið og þær framleiðsluvörur sem eru unnar úr því.

Önnur afleiðing flöskuhálsins sem vörugeymslufyrirtæki Goldman Sachs og önnur sambærileg fyrirtæki hafa skapað, er sú að þeir sem ekki treysta sér að bíða lengi eftir að fá álið afhent verða að snúa sér annað. En þó svo offramleiðsla sé á áli er alls ekki hlaupið að því að kaupa ál með stuttum afhendingartíma - nema að bjóða verð sem er mun hærra en almennt markaðsverð! Þess vegna er verulegur hluti af álframleiðslunni í dag seldur með sérstöku álagi ofan á markaðsverð. Þannig verður álverð mun hærra en það verð sem skráð er á málmamarkaðnum á LME.

Er búið að króa álmarkaðinn af?

Þetta kann mörgum að þykja nokkuð öfugsnúið. Þ.e. að í mörg ár hefur verið offramleiðsla og offramboð af áli - en samt þarf að borga sérstakt álag til að fá ál keypt og afhent. En þetta ástand er staðreynd og það getur varla verið eðlilegt.

Það er kannski ekki skrýtið að sumum verði hugsað til þess þegar t.d. nokkrir auðugustu menn Bandaríkjanna reyndu að króa silfurmarkaðinn af seint á 8. áratug liðinnar aldar. Umræddar hindranir eða tafir á að fá ál afhent eru að vísu alls ekki orðnar eins dramatískar eins og var í tilviki silfursins á sínum tíma. En það er sem sagt vel þekkt aðferð að reyna að hagnast á hrávöruviðskiptum með því að þrengja að framboði. Og ný þykir sumum sem Goldman Sachs og félagar séu í reynd að reyna að ná svipaðri stjórn á álmarkaðnum eins og De Beers hafði í áratugi á demantamarkaðnum.

Hrávörumarkaðir eru um margt nokkuð furðuleg skepna. Hvort sem um er að ræða t.d. olíu eða ál, þá á mjög stór hluti viðskiptanna sér stað í langtímasamningum. Stundum er einungis tiltölulega lítill hluti af slíkum hrávörum keyptar og seldar á opnum markaði. En þessir „litlu" markaðir hafa engu að síður geysileg áhrif. Fjöldamargir stórir samningar eru beintengdir við verðþróunina á umræddum mörkuðum. Þar að auki hefur verðþróunin þar bein áhrif á hina risavöxnu afleiðumarkaði sem tengdir eru viðkomandi hrávörum. Þess vegna skiptir svo gríðarlegu máli að ekki sé unnt að fikta við skráða markaðsverðið. Og þetta á fullum fetum við álmarkaðinn á London Metal Exchange (LME).

Ótrúleg álhringekja flutningabílanna

En er eitthvað athugavert við hinn langa afhendingartíma? Eru vöruhúsin ekki að gera sitt besta í að stunda örugga geymslu og snurðulausa afhendingu? Er ekki lengri afhendingartíma einfaldlega óhjákvæmileg afleiðing þess hversu mikil eftirspurn er eftir því að láta geyma ál?

Þá er fyrst að geta þess að öll þau fyrirtæki sem eru þátttakendur í viðskiptum með ál á LME þurfa að uppfylla ýmis ströng skilyrði. Meðal þeirra skilyrða eru reglur um hreyfanleika áls út úr vöruhúsum. Þetta eru reglur sem ætlað er að koma í veg fyrir misnotkun á markaðnum og tryggja eðlilega verðmyndun á áli.

Að mati þeirra sem sækja málin gegn fjárfestingabönkunum vestra (um er að ræða tugi dómsmála) er þarna maðkur í mysunni. Rannsókn og vitnaskýrslur benda til þess að flotar flutningabíla keyri fram og aftur milli vöruhúsanna fullhlaðnir af áli - í því skyni einu að láta sem verið sé að uppfylla umræddar reglur markaðarins um hreyfanleika. Fullyrt er að sáralítill hluti álsins sem þarna fer á flutningabílana yfirgefi vöruhúsin, heldur sé það bara flutt úr einni geymslunni í aðra.

Þessi furðulega hringekja flutningabíla með álbarra um daufleit úthverfi Detroit-borgar virðist lygasögu líkust. Málaferlin munu vonandi leiða í ljós hvort þarna séu vöruhúsafyrirtækin einfaldlega að nýta sér einhverja smugu eða ónákvæm skilyrði um hreyfanleika á birgðum - eða hvort þessar tilfæringar teljist þáttur í háttsemi sem miðar að því að takmarka framboð af áli í því skyni að hafa áhrif á álverð með ólögmætum hætti.

Hvað sem öllu líður þá er þetta hið undarlegasta mál og erfitt að átta sig á tilgangi og markmiðum aðalleikendanna. En þessi tilþrif ættu kannski ekki að koma á óvart - þegar t.d. haft er í huga að eitt þeirra fyrirtækja sem þarna eiga í hlut (JP Morgan Chase) var nýverið viðriðið stórt mál um misnotkun á bandarískum raforkumarkaði. Í þessu sambandi má líka minnast nýlegra rannsókna á nokkrum olíufyrirtækjum og hrávörurisum (þ.m.t. Glencore Xstrata) vegna misnotkunar í olíuviðskiptum. Og nefna má aðra vel þekkta nýlega rannsókn á nokkrum helstu bönkum veraldarinnar vegna misnotkunar á millibankavöxtum. Það er því miður engu líkara en efnahagskerfið sé orðið gegnsýrt af... sérkennilegum viðskiptaháttum. Svo ekki sé sterkar að orði komist.

Novelis og Coca Cola segja hingað og ekki lengra

Flest okkar erum vön því að skola niður gosdrykk eða ljúfu öli úr áldós. En við höfum sennilega fæst áhyggjur af því hvort það kostaði krónu minna eða meira að framleiða dósina. Fyrir stærstu álnotendurna horfir málið öðru vísi við. Það skiptir risastór framleiðslufyrirtæki, sem nota ál í vörulínur sínar, geysilegu máli hvert verð á áli er. Og að það verð skapist í eðlilegu samkeppniumhverfi.

Fyrir nokkru síðan kom að því að risafyrirtækin Novelis og Coca Cola sættu sig ekki lengur við stöðuna á álmarkaði. Þ.e. að þurfa að bíða svo lengi eftir að fá ál afhent úr áðurnefndum vörugeymslum. Auk þess töldu fyrirtækin að þessi geysilangi og sívaxandi afhendingartími væri farinn að hafa óeðlileg áhrif á álverð. Þ.e. að tafirnar væru farnar að valda óeðlilega mikilli hækkun á því álagi sem greiða þurfti ofan á skráð markaðsverð á áli.

Það er sem sagt álit fyrirtækja sem nota ál til framleiðslu sinnar að afleiðing flöskuhálsins sem vöruhúsin virðast hafa skapað, sé að álverð verði hærra en ella væri. Undir þetta taka nú bandarískar eftirlitsstofnanir. Og hjá greiningafyrirtækinu Harbor Intelligence hafa menn sagt að þetta sé algerlega tilbúinn óþarfa kostnaður, sem virki sem hlekkir á bandarískt efnahagslíf. Það virðist því nokkuð augljóst að viðskiptahættir vöruhúsanna eru til óþurftar. En hvort þeir eru ólögmætir á enn eftir að koma í ljós.

Ástandið grefur undan efnahagslífinu og dregur mjög úr trúverðugleika LME

Umrætt álag ofan á álverðið sem skráð er á LME hefur farið stighækkandi síðustu misseri og ár. Algengt álag virðist nú allt að 15-20% ofan á skráð markaðsverð á áli! Þetta hefur margvíslegar afleiðingar og fyrir flesta eru þær afleiðingar neikvæðar.

Ein afleiðingin er sú að LME er vart lengur marktækur mælikvarði á álverð. Þetta mætti líka orða þannig að markaðsverð á áli sé alls ekki lengur markaðsverð á áli og verðið á LME sé bara rugl. Þetta er t.d. grafalvarlegt fyrir þau orkufyrirtæki sem selja mikið af raforku til álvera, þar sem raforkuverðið er tengt álverði eins og það er skráð á LME. Sá hluti söluverðsins sem felst í álaginu kemur nefnilega ekki inn í útreikning á raforkuverðinu.

Landsvirkjun er prýðilegt dæmi um slíkt fyrirtæki. Samkvæmt úttekt Morgunblaðsins frá liðnu ári (2013) má gera ráð fyrir að stór hluti þess áls sem álverin hér á Íslandi framleiða sé seldur með álagi. Þá má segja að álverðið sé í reynd sveigt framhjá viðmiðuninni skv. LME. Afleiðingin er sú að raforkufyrirtækin hér missa af tekjum sem þau myndu fá ekki væri miðað við LME-verðið heldur verðið með álaginu. Í úttekt Morgunblaðsins var upphæðin sem íslensku raforkufyrirtækin hafa þarna orðið af á árunum 2008-13 sagt nema tíu milljörðum ISK. Það munar um minna.

Önnur óheppilega afleiðing álagsins er sú að það leiðir þess að óhagkvæm álver halda áfram rekstri mun lengur en ella væri. Þannig seinka þessir viðskiptahættir hugsanlega fyrir því að jafnvægi myndist á milli framboðs og eftirspurnar; álfjallið helst nánast óbreytt og offramleiðslan teygist á langinn. Ennþá ein og mjög alvarleg afleiðing álagsins og umræddra viðskiptahátta er svo sú, að þetta leiðir til hækkana á flestum eða jafnvel öllum þeim vörum sem framleiddar eru úr áli (eins og nefnt var hér að framan í tengslum við kærur Novelis, Coca Cola og reyndar fleiri fyrirtækja). Þannig teygja áhrifin sig væntanlega alla leið inn í vísitölubundnar skuldir venjulegra Íslendinga. Þess vegna ætti öllum okkar að vera ljóst hið gríðarlega mikilvægt  þess að ekki bara stöðva, heldur koma í veg fyrir samkeppnisbrot og samráð fyrirtækja.

Eru forsendur fyrir raforkusölusamningunum brostnar?

Mjög algengt er að álfyrirtæki sækist eftir því að í langtímasamningum þeirra um raforkukaup sé kveðið á um að orkuverðið breytist í takt við álverð. Tilgangur slíkra samninga er að minnka rekstraráhættu álfyrirtækjanna; þegar álverð fer lækkandi þá lækkar raforkuverðið til álveranna, en þegar álverð fer hækkandi þá hækkar raforkuverðið.

Þetta fyrirkomulag dregur mjög úr áhættu álframleiðendanna, en þess í stað leggst aukin áhætta á raforkuframleiðandann. Samkvæmt upplýsingum úr ársreikningum íslensku raforkufyrirtækjanna má ætla að vel rúmlega helmingur allrar raforkusölu til álveranna hér sé með tengingu af þessu tagi (hlutfallið var mun hærra fyrir nokkrum árum, en Landsvirkjun hefur undanfarið unnið að því að lækka þetta hlutfall). Þess vegna skiptir álverð miklu fyrir afkomu íslensku orkufyrirtækjanna.

Umrædd verðtenging  miðast vel að merkja við álverð eins og það er skráð á LME. En í þessum verðtengingum er ekkert tillit tekið til þess álags sem kann að koma ofan á það verð - enda er það jú fremur nýlega til komið að þetta álag sé umtalsvert. Ein áhrif þeirrar þróunar að álkaupendur þurfi sífellt að greiða hærra álag ofan á skráð markaðsverð, eru þau að klippt er á tengslin milli hækkandi álverðs og þess raforkuverðs sem áliðnaðurinn þarf að greiða vegna framleiðslunnar. Álframleiðendurnir njóta að einhverju og jafnvel verulegu leiti þess álags sem leggst ofan á markaðsverðið, en raforkuframleiðandinn situr eftir með sárt ennið.

Samkvæmt áðurnefndri úttekt Morgunblaðsins frá síðasta ári (2013) má ætla að þarna hafi íslensku orkufyrirtækin misst af tekjum sem nema mörgum milljörðum ISK. Ef þetta er rétt hlýtur að koma til skoðunar hvort forsendur séu jafnvel brostnar fyrir raforkusamningunum við álverin hér.

Þegar samið var um tengingu milli raforkuverðs og álverðs var miðað við ákveðnar markaðsaðstæður og viðskiptahætti sem þá tíðkuðust. En nú virðist sem þessi markaður hafi riðlast illilega. Það getur vart verið eðlilegt að sú þróun valdi íslensku raforkufyrirtækjunum tjóni, en álfyrirtækin geti látið sem ekkert sé. Þetta álitamál hlýtur að vera til alvarlegrar athugunar hjá íslensku raforkufyrirtækjunum, sem selja jú mjög stóran hluta raforkuframleiðslu sinnar til álfyrirtækjanna.

Verður réttlætinu fullnægt?

Svo virðist sem það verði sífellt algengara að risafyrirtæki stundi markaðsmisnotkun og samkeppnisbrot. Áður fyrr mátti sjá tekið á slíkum brotum með alvöru aðgerðum, þ.e. að brjóta fyrirtæki upp og vinda ofan af hagsmunaflækjunni sem er oft rót slíkra brota. Nú orðið eru afleiðingar svona lögbrota fremur í formi sektargreiðslna. Sem fyrirtækin virðast fara nokkuð létt með að greiða og halda svo áfram starfsemi líkt og ekkert hafi í skorist. Um leið hefur bankarekstur þróast í þá átt að vafasamar hagsmunatengingar verða sífellt algengari, sem ógnar eðlilegri samkeppni og eðlilegum viðskiptaháttum.

Hin mikla tíðni umfangsmikilla og einbeittra samkeppnisbrota og annarra efnahagsbrota hlýtur að vera talsvert áhyggjuefni. Ekki bara fyrir fólk sem er tortryggið útí kapítalismann, heldur jafnvel ennþá frekar fyrir þau okkar sem telja hann ákjósanlegasta form viðskiptalífsins.

Mjög áhugavert verður að fylgjast með málaferlunum vestra um hina furðulegu viðskiptahætti á álmörkuðum. Það verður einnig áhugavert að sjá hvort umræddir viðskiptahættir á álmörkuðum koma til með að hafa einhver áhrif á stefnu íslenskra stjórnvalda gagnvart uppbyggingu enn eins álvers hér, nú þegar um 75% raforkunnar sem hér er framleidd fer til álvera. Er ekki tímabært að stjórnmálamennirnir átti sig á geysilegu mikilvægi þess að orkukaupendahópurinn verði fjölbreyttari?

Stærsta efnahagstækifæri Íslands

Undafarið hafa nokkrir þekktir fjölmiðlar fjallað um þá hugmynd að leggja raforkukapal milli Íslands og Bretlands. Sú umfjöllun hefur verið á jákvæðum nótum. Bæði Economist og Finacial Times telja þetta athyglisverðan möguleika.

Þessir fjölmiðlar benda á að slíkur kapall myndi bæði skapa Íslandi auknar útflutningstekjur og um leið veita Bretum aðgang að orku sem væri mun tryggari og stöðugri heldur en t.a.m. óviss orka frá breskum vindorkuverum. Rafstrengurinn yrði því ávinningur fyrir bæði Íslendinga og Breta.

Hér á þessum vettvangi hefur áður verið verið sagt frá því hvernig orkustefna Bretlands hefur verið að þróast með jákvæðum hætti fyrir þetta verkefni (sbr. grein sem birtist hér í janúar s.l.). Í dag verður hér fjallað nánar um þau lágmarksverð sem raforkufyrirtækjum verður tryggt skv. bresku orkustefnunni og útskýrð hagkvæmni þess að selja raforku frá Íslandi til Bretlands um sæstreng.

Niðurstaðan er sú að slík viðskipti eru afar áhugaverð fyrir okkur Íslendinga. Það er reyndar jafnvel ekki orðum aukið að segja raforkusölu um slíkan sæstreng vera stærsta efnahagstækifæri Íslands. Full ástæða er til þess að íslensk og bresk stjórnvöld byrji formlegar viðræður um verkefnið og geri sameiginlega áætlun um framkvæmdina. Vonandi verður mikilvægt skref í þá átt tekið á tilvonandi fundi iðnaðarráðherra með breska orkumálaráðherranum. 

National Grid og Bloomberg New Energy Finance álíta verkefnið afar áhugavert

Hjá breska landsnetinu (UK National Grid) hafa undanfarið komið fram yfirlýsingar þess efnis að það væri skynsamlegt fyrir Breta að geta keypt raforku frá Íslandi. Rökin sem National Grid hefur nefnt í þessu sambandi eru m.a. þau að slík tenging mynd minnka áhættu í breska raforkukerfinu. Því kapallinn myndi opna aðgang að raforku sem byggir á nýtingu vatnsafls og jarðvarma og er því áreiðanlegri en að byggja þeim mun meira á breskri vindorku. Þetta skiptir verulegu máli því Bretar sjá fram á aukna hættu á raforkuskorti og leita því leiða til að auka orkuöryggi og fjölbreytni í orkugeiranum.

Að auki telur National Grid svona kapal milli Bretlands og Íslands vera fjárhagslega hagkvæman kost. Því raforka keypt frá Íslandi geti verið ódýrari en raforka frá nýjum breskum orkuverum. Í þessu sambandi er einkar fróðlegt að lesa nýja skýrslu greiningafyrirtækisins Bloomberg New Energy Finance (BNEF). Þar er fjallað um það hvort rafmagnskapall milli Íslands og Bretlands sé hagkvæmur og tæknilega mögulegur (titill skýrslunnar er IceLink: Fire and Ice, Will it Suffice?). Niðurstaða BNEF í hnotskurn er sú að óvissuþættirnir séu yfirstíganlegir og að verkefnið sé bæði gerlegt og arðbært.

Lágmarksverð raforku frá jarðvarma er ráðgert um 235 USD/MWst     

Eitt af lykilatriðunum í bresku orkustefnunni er að bresk stjórnvöld hyggjast tryggja ákveðið lágmarksverð fyrir raforku til að stuðla að meiri fjárfestingum í raforkugeiranum. Lágmarksverðið sem lagt er til er breytilegt eftir því hver orkugjafinn er. Það stafar einfaldlega af því að orkugjafar eru misdýrir (kolaorkan er almennt ódýrust og sólarorkan dýrust; af endurnýjanlegum orkuauðlindum í Bretlandi er vindorkan ódýrust). Þess vegna þarf mismikla fjárhagslega hvata til að auka fjárfestingar í raforkuframleiðslu.

Lágmarksverðið sem Bretarnir hyggjast tryggja framleiðendum nýrrar raforku er í öllum tilvikum langt umfram það sem almennt kostar að framleiða raforku hér á Íslandi. Og umrædd viðmiðunarverð eru það há að það myndi tvímælalaust borga sig að flytja raforku um sæstreng frá Íslandi til Bretlands (að því gefnu að unnt sé að leggja slíkan sæstreng - eins og flest bendir til, sbr. áðurnefnd skýrsla BNEF).

Samkvæmt bresku tillögunum er gert ráð fyrir því að lágmarksverð á raforku frá vatnsafli verði 100 GBP/MWst (um 165 USD/MWst). Samsvarandi lágmarksverð á raforku frá jarðvarma verður, skv. bresku orkustefnunni, á bilinu 140-145 GBP/MWst (nálægt 235 USD/MWst). Einnig er vert að hafa í huga að gert er ráð fyrir að lágmarksverð frá nýjum vindorkuverum utan við ströndina verði á bilinu 140-155 GBP/MWst (um 250 USD/MWst).

Gæti lágmarksverð fyrir íslensku raforkuna jafnvel farið nálægt 250 USD/MWst?

Þetta síðastnefnda verð (þ.e. viðmiðunarverð fyrir vindorkuna) er alveg sérstaklega áhugavert. Vegna þess að vindorkan er það form endurnýjanlegrar raforkuvinnslu sem Bretar gera ráð fyrir að raunhæfast sé að fjárfesta í þar í landi (vegna þess að þetta er bæði vel þekkt tækni og víða er unnt að virkja vindinn við bresku ströndina).

Í bresku orkustefnunni (sem vel að merkja er ennþá til meðferðar í breska þinginu) er gert ráð fyrir að erlend fyrirtæki geti verið mikilvægur þáttur í framleiðslu á þeirri raforku sem nýtt er á Bretlandi. Umrædd stefna breskra stjórnvalda gefur því vísbendingar um hvaða lágmarksverð gæti líklega fengist fyrir raforku sem framleidd væri á Íslandi og seld til Bretlands - ef samið væri um slíka sölu og lagningu rafstrengs milli landanna.

Vindorkan hefur þann galla að vera afar sveiflukennd og óviss raforkuframleiðsla. Talsverðar líkur virðast á því að Bretar myndu vera áhugasamir um að verja ámóta upphæðum til að fá aðgang að öruggari tegund af orkuframleiðslu. Og þá ekki síst ef þar yrði um að ræða endurnýjanlegar auðlindir, sbr. íslenska vind- og jarðvarmaorkan. Það er sem sagt alls ekki út í hött að gera ráð fyrir því að Bretar væru til með að greiða verð fyrir raforku frá Íslandi sem væri í átt að umræddu lágmarksverði fyrir vindorku utan við ströndina. Stóra spurningin er bara hversu nálægt umræddum 250 USD/MWst það verð gæti orðið?

Forsendur eru til að ætla að hagnaður af raforkusölunni yrði mjög mikill 

Vert er að hafa í huga að kostnaðarverð vegna framleiðslu og alls flutnings á raforku frá Íslandi til Bretlands hefur af tveimur erlendum greiningaraðilum verið áætlaður annars vegar um 50 GBP/MWst (McKinsey) og hins vegar 86 GBP/MWst (miðgildi Bloomberg New Energy Finance). Það samsvarar um 80 USD/MWst og 145 USD/MWst. Munurinn eða bilið þarna á milli er vissulega talsvert mikið. En það stafar m.a. af mismunandi forsendum um stærð rafstrengs og afköst - sem hefur eðlilega áhrif á kostnaðinn við bæði framleiðslu og flutning raforkunnar.

Fróðlegt er að bera þessar kostnaðartölur saman við bresku viðmiðunarverðin. Miðað við áðurnefnt lágmarksverð á vindorku yrði hagnaður af raforkusölu frá Íslandi til Bretlands á bilinu 105-170 USD/MWst. Hver árlegur heildarhagnaður yrði af raforkuframleiðslunni - með sölu um sæstreng - færi að sjálfsögðu eftir magninu sem selt yrði. Þar yrði a.m.k. um að ræða nokkrar TWst (ein TWst er milljón MWst). Því myndi hagnaðurinn af raforkusölunni mögulega hlaupa á hundruðum milljóna USD og þar með tugum milljarða ISK. Og þá er vel að merkja ekki verið að tala um tekjur Landsvirkjunar og annarra raforkuframleiðenda hér á landi - heldur hagnað!

Árlegur hagnaður Landsvirkjunar gæti aukist um tugi milljarða ISK

Jafnvel þó svo raforkuverðið á íslensku orkunni yrði mun lægra en lágmarksverðið vegna vindorkunnar gæti arðsemin af raforkusölunni orðið geysilega góð. Í stað vindorkuviðmiðunar mætti miða við lágmarksverðið vegna jarðvarmaorku (um 230 USD/MWst). Hagnaðurinn af raforkusölunni yrði engu að síður geysilegur. Og jafnvel þó svo samið yrði um að raforkuverðið myndi vera svipað eins og lágmarksverð vegna vatnsafls, gæti arðsemin af raforkusölunni til Bretlands orðið mjög góð - og margfalt það sem fengist fyrir raforkuna ef hún t.d. færi til nýs álvers á Íslandi.

Það er vel þekkt staðreynd að takist orkuríkum löndum að brjótast úr þeim viðjum að vera með strandaða orku, þá opnast tækifæri til að margfalda arðsemi af orkuvinnslunni. Og það er möguleikinn sem Ísland stefndur nú frammi fyrir. Í þessu sambandi er eiginlega ekki nógu sterkt að orði komist með því að lýsa þessu sem tækifæri til stórbættrar afkomu íslensku orkufyrirtækjanna. Nær væri að tala um hreina arðsemisbyltingu fyrir íslenska raforkugeirann. Sem er vel að merkja að langstærstu leiti í eigu hins opinbera og þar með íslensks almennings. Þess vegna er vel viðeigandi að lýsa þessu sem áhugaverðasta og stærsta efnahagstækifæri Íslands.

BNEF álítur yfirgnæfandi líkur á að verkefnið yrði afar arðbært

Það er reyndar endalaust hægt að velta vöngum yfir því hvaða verð má álíta líklegt eða mögulegt fyrir raforku sem seld væri frá Íslandi til Bretlands. Meðan ekki reynir á alvöru samningaviðræður verða þetta aldrei annað en vangaveltur. Það liggur þó í augum uppi að með raforkukaupum frá Íslandi geta Bretar fengið aðgang að endurnýjanlegri raforku, sem er bæði jafnari og hagkvæmari en t.d. breska vindorkan. Og flestir virðast sammála um að þá orku væri unnt að selja frá Íslandi til Bretlands á verði sem væri mjög hagkvæmt fyrir bæði Breta og íslendinga. Það er mergurinn málsins.

Það er afar mikilvægt að kostnaður við að framleiða raforku á íslandi og flytja slíka orku til Bretlands virðist geta verið það hóflegur að talsvert svigrúm sé til að ná samningum um raforkuverð sem væri báðum aðilum hagstæður. Þetta kemur t.a.m. nokkuð skýrt fram í áðurnefndri skýrslu Bloomberg New Energy Finance (BNEF). Þar er nálgunin ekki sú að reyna að fastsetja hvaða orkuverð Íslandi gæti boðist, heldur hvaða kostnað verkefnið þyldi til að verða arðbært. Um þessa athyglisverðu skýrslu BNEF mun ég eflaust fjalla nánar innan tíðar. Að svo stöddu skal látið nægja að nefna, að helstu niðurstöður BNEF eru þær að tæknilega er svona sæstrengur álitinn framkvæmanlegur og hann að öllum líkindum hagkvæmur og geti boðið upp á raforku á samkeppnishæfu verði.

Það er sem sagt svo að eftir ítarlega greiningu á mögulegum rafmagnskapli milli Íslands og Bretlands álítur BNEF að flest bendi til þess að þetta sé tæknilega framkvæmanlegt og fjárhagslega hagkvæmt verkefni. Þessi niðurstaða BNEF var fengin eftir að hafa aflað upplýsinga víðsvegar frá, svo sem frá kapalframleiðendum, orkufyrirtækjum og stjórnvöldum. Að mati BNEF er helsta óvissan sú pólitíska. Sem má kannski orða þannig að stjórnmálastéttin sjái ekki hag sinn í verkefninu. Og hjá BNEF eru menn svo sannarlega ekki að gera lítið úr þeirri óvissu. Enda fara stjórnmál og skynsemi því miður ekki alltaf saman.

Hvað gera íslensk stjórnvöld?

Af þeim upplýsingum sem liggja fyrir bendir flest til þess að rafmagnskapall milli íslands og Bretlands sé afar áhugavert verkefni. Það er aftur á móti ennþá nokkuð óljóst hvaða afstöðu íslensk stjórnvöld hafa til hugmyndarinnar. Þetta ætti kannski fremur að orða þannig, að íslensk stjórnvöld virðast á þeirri skoðun að ennþá skorti nægar upplýsingar til að unnt sé að taka skýra afstöðu til verkefnisins.

Nú fyrir helgina kom fram það álit iðnaðarráðherra að „forræði“ verkefnisins eigi að færast algerlega til stjórnvalda. Ekki er alveg augljóst hvað þetta þýðir. Er þetta kannski vísbending um að stöðva eigi kynningar og aðra mögulega vinnu Landsvirkjunar um þennan möguleika? Þá er vert að minnast þess að Landsvirkjun er langstærsti raforkuframleiðandinn á Íslandi og þess vegna hefur fyrirtækið eðlilega afar ríka hvata til að leita leiða til aukinnar arðsemi í raforkusölunni. Það hlýtur því að vera eðlilegt að Landsvirkjun haldi áfram að skoða alla slíka möguleika - og þ.á m. möguleikann á sæstreng.

Það gefur þó augaleið að rafstrengur verður ekki lagður milli Íslands og Bretlands nema slíkt verkefni njóti stuðnings stjórnvalda - bæði íslenskra og breskra. Vonandi ætla ráðamenn okkar ekki að láta þetta tækifæri renna úr greipum þjóðarinnar. Þetta snýst vel að merkja ekki bara um það hvort strengur af þessu tagi verði lagður eður ei. Þau jákvæðu viðhorf til íslenska orkugeirans, sem nú birtast í skrifum fjölmiðla á borð við Economist og Financial Times og hjá National Grid, stuðla nefnilega að aukinni vitneskju erlendis um Ísland sem orkuframleiðanda. Og geta vakið áhuga fleiri fyrirtækja á að nýta íslenska orku í starfsemi sinni og jafnvel staðsetja sig á Íslandi. Um leið getur svona umfjöllun styrkt samningsstöðu íslensku orkufyrirtækjanna gagnvart erlendu stóriðjunni hér. Þess vegna eru mörg rök fyrir því að íslensk stjórnvöld og íslensk orkufyrirtæki skoði möguleikann á sæstreng af einlægni og áhuga.

Orkustefna Bretlands verður sífellt áhugaverðari

Orkustefna breskra stjórnvalda er að verða sífellt áhugaverðari fyrir okkur Íslendinga. Í desember sem leið (2013) birti breska orkumálaráðuneytið uppfærða tillögur sínar um orkustefnu, sem ráðgert er að taki gildi nú síðar á árinu (2014). Þar er m.a. er að finna endurskoðuð viðmiðunarverð á raforku vegna nýrra orkuverkefna. Þessar nýju tillögur gefa sterkar vísbendingar um að raforkukapall milli Bretlands og Íslands sé jafnvel ennþá áhugaverðari en áður mátti ætla.

Raforkusala um sæstreng ennþá ábatasamari en áður var talið

Upprunalegu tillögurnar um viðmiðunarverð raforku í orkustefnu Breta komu fram s.l. sumar. Breytingarnar núna eru gerðar í kjölfar umsagnartímabils um upprunalegu tillögurnar. Þessi orkustefna fer nú til umfjöllunar í breska þinginu og ráðgert er að þær taki gildi síðar á þessu ári. Ennþá er sem sagt óvíst hvernig sjálf löggjöfin mun líta út. En þróun tillagnanna hefur verið afar athyglisverð - og jákvæð.

Það sem er einkum og sér í lagi áhugavert við hinar breyttu tillögur breskra stjórnvalda er að þær eru ennþá hagstæðari bæði vatnsafli og jarðvarma en fólst í upprunalegu tillögunum s.l. sumar. Það er líka góðs viti hversu há viðmiðunarverðin eru vegna þeirrar tegundar orkunýtingar sem Bretar telja að muni vaxa mest, þ.e. vindorka á hafi úti. 

Þessi nýju viðmiðunarverð gefa sterkar vísbendingar um að raforkukapall milli Íslands og Bretlands myndi henta báðum aðilum ennþá betur en leiða mátti af upprunalegu tillögunum s.l. sumar. Ennþá sterkari rök eru nú fyrir því að raforka frá íslenska vatnsaflinu og íslenska jarðvarmanum yrði afar samkeppnishæf á breskum markaði og að slík viðskipti gæti skilað íslensku raforkufyrirtækjunum miklum hagnaði og margfaldri arðsemi miðað við það sem við erum vön.

Þess vegna hefur aldrei verið jafn ríkt tilefni eins og núna til að setja sæstrengsmöguleikann i forgang. Í þessari grein er fjallað um helstu áhersluatriðin í orkustefnu Breta og hvernig þessi orkustefna fer saman við hugmyndir um rafstreng milli Bretlands og Íslands.

Orkustefna Breta snýst einkum um að efla aðgang að orkulindum

Nýju bresku orkustefnunni er ætlað að hvetja til aukinna fjárfestinga í orkugeiranum. Að baki liggur það meginsjónamið að tryggja Bretum nægja orku til framtíðar, samhliða því að takmarka losun koltvíoxíðs og annarra gróðurhúsalofttegunda. Til að ná þeim markmiðum er rík áhersla lögð á fjölbreytni í orkuframleiðslu og að auka hlutfall endurnýjanlegrar orku.

Til að efla áhuga fjárfesta á að feta þessa braut er komið á margvíslegum hvötum. Einn sá mikilvægasti er að bresk stjórnvöld skuldbinda sig til að tryggja orkuframleiðendum tiltekið lágmarksverð fyrir orkuna. Þannig er ákveðin lágmarksarðsemi nýrra orkuverkefna tryggð. Tilgangurinn er að liðka fyrir fjármögnun orkuverkefna, sem ella yrði mögulega talið of áhættusamt að ráðast í. 

Þessi stefna Bretanna nær vel að merkja ekki bara til endurnýjanlegra orkugjafa. Sambærilegir hvatar, þ.e. ákveðin viðmiðunarverð sem lágmarksverð fyrir raforkuna, beinast t.d. að fyrirtækjum sem reisa ný gasorkuver. Einnig leitast bresk stjórnvöld við að semja sérstaklega um tiltekin stór orkuverkefni og liðka fyrir þeim með samningum með því að tryggja ákveðið viðmiðunarverð (lágmarksverð). Nýjasta dæmið þar um er samningur um lágmarksverð vegna raforku frá nýju kjarnorkuveri, sem gert er ráð fyrir að rísi í Bretlandi og verði í eigu fransks orkufyrirtækis (en fjármagnað af kínverskum fyrirtækjum).

Það yrði í fullu samræmi við þessa nýju orkustefnu Breta að stuðla með svipuðum hætti að sæstrengsverkefnum sem gætu opnað Bretlandi aðgang að raforku erlendis frá. Og þá einkum og sér í lagi ef þannig opnast aðgangur að hagkvæmum endurnýjanlegum orkugjöfum. Sjónarmiðin að baki bresku orkustefnunni henta því mjög vel sem grundvöllur að raforkuviðskiptum milli Bretlands og Íslands. Og þróun orkustefnu Bretanna undanfarna mánuði og misseri hefur gert þennan möguleika ennþá raunhæfari en var.

Raforkuviðskipti við Bretland eru mjög góður kostur fyrir bæði Íslendinga og Breta

Ekkert land í heiminum framleiðir jafn mikla raforku eins og Ísland (miðað við fólksfjölda). Sú framleiðsla er margfalt meiri en nemur venjulegri notkun þjóða á raforku. Vegna einangrunar Íslands hafa íslensku orkuauðlindirnar verið skýrt dæmi um það sem kallað er strandaða orku. Þess vegna hefur raforkan hér fyrst og fremst farið til álvera og annarrar stóriðju sem leitar þangað sem raforkuverð er afar lágt (stóriðjan notar um 80% þeirrar raforku sem nú er framleidd á Íslandi). Fyrir vikið hefur arðsemin í raforkuframleiðslunni á Íslandi verið mjög lág.

Eins og áður sagði þá gera síðustu vendingar Bretanna í orkustefnu sinni hana ennþá áhugaverðari fyrir Ísland en fólst í upprunalegu tillögunum nú í sumar sem leið. Mjög sterkar vísbendingar eru nú komnar fram um að með útflutningi á raforku til Bretlands fengist ekki aðeins hátt verð fyrir raforkuna, heldur er líka mögulegt að bresk stjórnvöld væru tilbúin að ábyrgjast lágmarksverð sem væri margfalt hærra en það verð sem við getum t.d. vænst að fá fyrir raforkuna sem álver í Helguvík myndi þurfa.

Það er því líklegt að raforkukapall milli Íslands og Bretlands myndi margfalda arðsemi í íslensku raforkuframleiðslunni og skila orkufyrirtækjunum miklum hagnaði og íslensku þjóðinni geysilegum tekjum (langmestur hluti raforkuframleiðslunnar hér er jú í eigu opinberra fyrirtækja). Fyrir Ísland er raforkan því að verða afar áhugaverð útflutningsvara, rétt eins og t.d. olían og gasið er fyrir Norðmenn. Þar að auki myndi raforkukapall milli Íslands og Bretlands hafa ýmis önnur jákvæð áhrif fyrir okkur, eins og t.d. það að eiga aðgang að raforku erlendis frá ef náttúrhamfarir hér myndi stórskemma raforkukerfið okkar.

Fyrir Breta myndi, með rafmagnskapli til Íslands, opnast aðgangur að raforku á verði sem gæti verið þeim mun hagstæðara en að framleiða raforkuna t.d. með vindorkuverum heima fyrir. Kapalverkefnið er alveg sérstaklega áhugavert fyrir Bretana af þeim sökum að öll íslensk raforka er unnin með því að nýta þær tvær tegundir endurnýjanlegrar orku sem skila öruggasta og áreiðanlegasta framboðinu (vatnsafl og jarðvarmi). Kapalverkefnið myndi því ekki aðeins veita Bretum aðgang að nýjum áreiðanlegum orkulindum, heldur líka skila þeim hagkvæmni og vera í samræmi við þá stefnu þeirra að auka hlutfall endurnýjanlegrar orku. 

Gífurlegt hagsmunamál fyrir Íslendinga 

Við eigum ennþá umtalsverðar hagkvæmar orkulindir óvirkjaðar. Og getum ef við viljum bætt verulega við núverandi framleiðslu. Ef ekki kemst á tenging við evrópskan raforkumarkað er hætt við að mjög stór hluti þeirrar raforku færi til álvera eða annaðrar ámóta stóriðju - sem myndi þýða afar litla arðsemi af þeirri orkuframleiðslu og það til margra áratuga og þar með langt fram eftir 21. öldinni. Þess vegna er svo mikilvægt að Ísland nái að brjótast úr þeim aðstæðum að vera land með strandaða orku.

Það er vert að hafa í huga að árlegur hagnaðarauki af því að selja raforku um sæstreng fremur en til álvers í Helguvík myndi sennilega að lágmarki skila okkur nálægt 150-160 milljónum USD eða nálægt 18 milljörðum ISK. Í aukinn hagnað. Þetta er að sjálfsögðu óviss tala því það hafa jú engir samningar verðið gerðir - hvorki við Century Aluminum (Helguvík) né við Breta. En þetta er engu að síður líklega nokkuð raunhæf tala. Þarna er miðað við niðurstöður McKinsey í nýlegri skýrslu þeirra, sem ber titilinn Charting a Growth Path for Iceland.

Í þeim útreikningum fólst m.a. að öllum ávinningi af raforkusölunni umfram framleiðslu- og flutningskostnað (þ.e. hagnað fyrir skatta) var skipt í hlutföllunum 50/50 milli Bretlands og íslensku raforkufyrirtækjanna. Vel má vera að raunhæft sé að Ísland nyti stærra hlutfalls af hagnaðinum en bara helmingsins. Þá yrðu umræddar hagnaðartölur ennþá hærri. Það er sem sagt mögulegt að hagnaðarauki af því að selja raforku um sæstreng til Bretlands, í stað þess að selja raforkuna til álvers í Helguvík, yrði töluvert hærri en umræddir 18 milljarðar ISK á ári.

Hér má hafa til viðmiðunar að skv. síðasta ársreikningi Landsvirkjunar (vegna 2012) var allur hagnaður fyrirtækisins árið 2012 (fyrir skatta) um 11 milljarðar ISK. Þ.a. bara þessi tiltölulega hógværra raforkusala til Bretlands ein og sér er líkleg til að hækka hagnað Landsvirkjunar um 60%! Og þar með margfalda arðsemi fyrirtækisins. 

Í þessu sambandi má líka hafa í huga að öll laun og aðkeypt þjónusta álvers í Helguvík (að frátöldum raforkukaupum, sem vel að merkja eru nálægt kostnaðarverði orkunnar) yrði sennilega um eða jafnvel innan við helmingur þeirrar upphæðar sem umrædd raforkusala um sæstreng gæti skilað í hreinan hagnað. Það er reyndar alls ekki nauðsynlegt að stilla sæstrengnum svona upp sem valkosti gagnvart nýju álveri. Sala um sæstreng gæti einfaldlega orðið hrein viðbót við raforkusöluna til álveranna.

Við þurfum líka að hafa í huga að hvert og eitt álveranna þriggja sem hér eru notar geysilega hátt hlutfall af allri raforkunni sem er framleidd hér á Íslandi. Það er ekki sjálfgefið að álverin sem eru hér núna hafi öll áhuga á að starfa hér áfram um ókomna tíð. Útlit er fyrir að sífellt stærri hluti álframleiðslunnar utan Kína færist til Persaflóans þar sem mjög ódýr raforka býðst frá jarðgasi. Þess vegna er afar áríðandi að við eigum kost á að selja hluta af raforkuframleiðslunni til annarra en álvera. Sæstrengur myndi skapa okkur það mikilvæga strategíska tækifæri.

Þar að auki myndi aðgangur að nýjum stórkaupanda vafalítið bæta samningsstöðu íslensku orkufyrirtækjanna gagnvart stóriðjunni hér. Það eru því fjölmörg atriði sem svo sannarlega mæla með að svona sæstrengingur verði lagður.

---------------------

Hér á Viðskiptavef Morgunblaðsins mun ég á næstunni fjalla nánar um raforkuverðið skv. orkustefnu Breta og gera betur grein fyrir því hvaða verðs við gætum vænst fyrir íslensku raforkuna. Af annarri umfjöllun má nefna að senn líður að því að hér verði svarað spurningunni hvaða álveri á Íslandi verði lokað fyrst. Einnig verður hér brátt fjallað um stórfurðulegt ástandið á vestrænu álmörkuðunum og vísbendingar um að þar séu nokkur stærstu ál- og hrávörufyrirtækin að snuða marga raforkusalana um risastórar upphæðir - um leið og þau taka þátt í ævintýralegri og fordæmalausri birgðasöfnun á áli. Þar virðist hrávörurisinn Glencore Xstrata í fararbroddi, en það fyrirtæki er einmitt langstærsti hluthafinn í Century Aluminum; móðurfélagi Norðuráls (sem á álverið á Grundaratanga og segist vilja reisa álver í Helguvík). Þannig snerta sviptingarnar á álmörkuðunum okkur Íslendinga með beinum og afgerandi hætti.

Century vill koma áhættunni yfir á Landsvirkjun

Í fréttum í dag hefur komið fram að Michel Bless, forstjóri Century Aluminium, telji litlar líkur á að álver rísi í Helguvík nema betra orkuverð bjóðist. Og að fátt bendi til þess að það gerist á næstunni.

Í frétt Viðskiptablaðsins um þetta segir að Bless „segist tilbúinn að líta á fjárfestingu fyrirtækisins í álveri í Helguvík sem sokkinn kostnað.“ Og að málflutningur hans á kynningarfundi með greiningaraðilum í Bank of America Merrill Lynch bendi til þess að Bless telji litlar líkur á að álverið rísi.

Í fréttinni segir einnig að Bless segi að ekki verði gengið lengra í Helguvík nema arðsemin fyrir hluthafa Century verði einstaklega góð. Og að hann segi orkuverðið sem HS Orka og Orkuveita Reykjavíkur (OR) bjóði sé óásættanlegt og að staðan muni ekki breytast nema Landsvirkjun vilji „hjálpa okkur til að koma verkefninu af stað á ný.“

Þetta eru kannski engar sérstakar fréttir. Því þetta er t.d. fyllilega í samræmi við það sem kom fram á fundi í tengslum við síðasta ársfjórðungsuppgjör Century, eins og sá sem þetta skrifar nefndi nýverið í pistli hér á viðskiptavef Morgunblaðsins. Þessi nýja frétt er miklu fremur bara enn ein staðfestingin á því að það eina sem Century Aluminum hefur áhuga á er að íslensku orkufyrirtækin útvegi fyrirtækinu raforku á svo lágu verði og með svo hagkvæmum skilmálum, að það tryggi álveri Century í Helguvík svo til áhættulausan rekstur.

Century vill að Landsvirkjun taki á sig áhættu í stað Century

Það er að sjálfsögðu svo að það er ekki bara Viðskiptablaðið sem hefur kynnt sér það sem fram fór á umræddum fundi Century með greiningaraðilum og Bank of America Merrill Lynch. Sá sem þetta ritar hefur lesið fundargerðina og kannski vert að nefna nokkur atriði í því sambandi, sem varpa nokkuð áhugaverðu ljósi á málið.

Á fundinum hamraði Bless á því að Helguvíkurverkefnið sé afar áhugaverður og reyndar alveg frábær kostur fyrir Century. Vandamálið sé bara að raforkuverðið sem HS Orka og OR vilji fá sé hærra en það sem Century hafi áhuga á að greiða. Og að fyrirtækið hafi ekki í hyggju að reisa álver í Helguvík nema áhætta Century af verkefninu verði lítil og fyrirtækið fái raforkuna á „réttu verði“.

Með lítilli áhættu vísar Bless greinilega til þess að raforkuverðið til álvers fyrirtækisins á Grundartanga í Hvalfirði sé tengt álverði á London Metal Exchange (LME). Með slíkri tengingu er áhættunni af lágu álverði að umtalsverðu leyti varpað af álframleiðandanum (orkukaupandanum) og yfir á raforkusalann.

Bless vill að Landsvirkjun „hjálpi“ Century að koma Helguvíkurverkefninu aftur af stað. Landsvirkjun hefur vel að merkja haft þá skynsamlegu stefnu undanfarin ár að draga úr áhættu sinni með því að minnka hlutfall álverðstengingar í raforkusölusamningum. En Century er góðu vant og Bless vill bersýnilega að álver í Helguvík fái einnig slíka verðtengingu - enda dregur það jú mjög úr áhættunni af fjárfestingu Century. Bless vill því augljóslega ekki aðeins að Landsvirkjun útvegi Century geysilegt magn af raforku með tilheyrandi viðbótarskuldsetningu Lansvirkjunar, heldur vill hann einnig að Landsvirkjun hallist á ný að álverðstengingu til að „hjálpa“ Century.

Áhættan hvílir á íslenskum almenningi

Sjálfur sagði Bless á umræddum bankafundi að það sé stefna Century að tryggja það að fyrirtækið njóti jákvæðs frjáls fjárflæðis jafnvel þó svo álverð fari niður í 1.700 USD/tonn. Og það sé staðan í dag. Af fyrri orðum Bless (í annarri fundargerð) má reyndar ráða að raforkusamningar álversins í Hvalfirði séu ennþá hagkvæmari og kannski tilefni til að ég fjalli betur um það síðar.

Þetta segir talsvert um það hversu ótrúlega hagstæðir raforkusamningar álvers Century á Grundartanga eru. Þ.e. hagkvæmir álverinu og virðast lágmarka áhættu þess umfram það sem gerist og gengur. Og Century vill bersýnilega fá lítt síðri samninga vegna álvers í Helguvík. Það er reyndar svo að í dag er álverð svo lágt að álverðstengingin í raforkusamningunum vegna Grundartanga er vafalítið að valda íslensku orkufyrirtækjunum talsverðum vandræðum þessa dagana. Og með ámóta samningum vegna álvers í Helguvík myndi ennþá meiri áhætta óhjákvæmilega falla á íslensku orkufyrirtækin. Og um leið myndi áhætta eigenda orkufyrirtækjanna aukast, en þeir eru jú fyrst og fremst ríkið og Reykjavíkurborg og þar með íslenskur almenningur.

Hvað er „rétt verð" fyrir Century?

Ekki liggja fyrir upplýsingar um það hvert raforkuverðið til Century er hér á landi, en miðað við núverandi alverð er það nær örugglega undir 25 USD/MWst og mögulega eitthvað lægra. Þetta er þó ekki það eina sem segir til um hvert er „rétt verð“ að mati Century. Því Century leggur bersýnilega mikla áherslu á verðtengingu við álverð og þar að auki að orkusamningarnir séu til margra áratuga. Á fundinum hjá bandaríska bankanum kom jú fram í máli Bless að raforkusamningarnir hjá álveri Century á Grundartanga gilda fram á miðjan 4ða áratuginn (til u.þ.b. 2035). Þ.a. allir samningarnir vegna álversins á Grundartanga virðast hafa verið gerðir til um 40 ára eða þar um bil.

Það má því segja að það liggi nokkuð ljóst fyrir hvað Century álítur vera réttan raforkusamning. Í fyrsta lagi að samið sé um verð sem við núverandi aðstæður væri um eða jafnvel undir 25 USD/MWst. Í öðru lagi að raforkuverðið sé beintengt við þróun álverðs. Og í þriðja lagi að raforkusamningurinn eða -samningarnir yrðu til nokkurra áratuga og þá líklega til a.m.k. 30 eða jafnvel 40 ára. Og ef samningar verði ekki á þessum nótum verði ekkert af álveri í Helguvík.

Hversu mikla áhættu er stjórn Landsvirkjunar tilbúin að taka?

Það kemur ekki á óvart að Century vilji ekki aðeins gera góðan bissness í Helguvík - heldur mjög góðan eða öllu heldur einstaklega góðan bissness. Því langstærsti hluthafinn í Century er hrávörurisinn Glencore Xstrata. Það fyrirtæki hefur löngum kunnað öðrum betur þá list að hagnast afar vel á vinnslu og verslun með málma, olíu og ýmsar aðrar hrávörur út um allan heim.

Nú veit ég ekki hvort einhverjar viðræður séu í gangi milli Century og Landsvirkjunar um raforku til álvers í Helguvík. Af fréttum að dæma virðist þó sem Michael Bless hafi meira verið að ræða við íslenska ráðherra fremur er Landsvirkjun. Hann hefur einnig verið duglegur að tala um að íslenskir kjósendur hafi sýnt vilja sinn í verki með því að kjósa ríkisstjórn sem styðji heilshugar að álver rísi í Helguvík.

Bless hlýtur þó að vita að jafnvel þó svo mikill pólitísku stuðningur kunni að vera við það að álver rísi í Helguvík, þá mun Landsvirkjun eðlilega gera kröfu um lágmarksarðsemi af verkefninu. Og það væri óðs manns æði ef Landsvirkjun tæki á ný að auka áhættu sína af sveiflum á álverði. Það er a.m.k. ótrúlegt að nokkur stjórn Landsvirkjunar muni standa að þvílíkri ákvörðun - og þar að auki hæpið að unnt yrði að fjármagna virkjanir á grundvelli raforkusamnings með svo áhættusama skilmála fyrir orkuframleiðandann.

Þess vegna er tal Michael's Bless um aðkomu Landsvirkjunar sennilega einungis vísbending um að hann vilji gera enn eina tilraun til að gera hér einstaklega góðan bissness fyrir Glencore Xstrata og aðra hluthafa Century. En að hann geri sér samt grein fyrir því að það sé varla raunhæft að slíkur samningur náist.

Notalegur Sunnudagsmorgunn

Þennan Sunnudagsmorgunn spjallaði Gísli Marteinn Baldursson við iðnaðarráðherra. Viðtalið snerist að verulegu leyti um álver í Helguvík. Því miður urðu þær umræður þokukenndari en búast hefði mátt við af hinum skelegga og fríska stjórnanda.

Staðan er ekkert óskýr

Við þetta tækifæri sagði ráðherrann, Ragnheiður Elín Árnadóttir, að biðstaðan með Helguvíkurverkefnið væri slæm. Betra væri að ákvörðun um álverið væri tekin af eða á. Í þessum orðum liggur að staðan sé eitthvað óskýr. En svo er reyndar alls ekki. Það er nefnilega dagljóst að miðað við núverandi stöðu er álverið ekki að fara að rísa. 

Í gildi er Rammaáætlun um vernd og orkunýtingu þar sem nær allir virkjunarkostir í nýtingarflokki eru jarðvarmakostir á Reykjanesi og NA-landi. Engar líkur virðast á því að jarðvarmakostirnir á Reykjanesi verði virkjaðir fyrir Helguvík á næstu árum. Það myndi kosta of mikið að virkja þann jarðvarma til handa álveri og því gengur slíkt dæmi ekki upp. Sama má sennilega segja um jarðvarmann á NA-landi - og þar að auki myndi þá bætast við ennþá meiri flutningskostnaður.

Að auki er óraunhæft að gera ráð fyrir að unnt yrði að virkja jarðvarmann í svo stórum skrefum sem nauðsynlegt væri fyrir álver. Menn virðast a.m.k. almennt vera orðnir sammála um að ekki er hyggilegt að byggja slíkar virkjanir í stærri skrefum en ca. 100 MW í einu. Og jafnvel það sé full áhættusamt og nær sé að miða við 50 MW skref. Það virðist því afar ólíklegt að jarðvarmi geti skilað umtalsverðri raforku til Helguvíkur í náinni framtíð.

Ef álver á að rísa í Helguvík bendir sem sagt flest til þess að mestur hluti raforkunnar þurfi að koma frá nýjum vatnsaflsvirkjunum. Og þær eru einfaldlega ekki í nýtingarflokki Rammaáætlunar - nema Blönduveita og Hvalárvirkjun á Vestfjörðum. Þeir tveir kostir yrðu dropi í hafið þegar álver er annars vegar. Þess vegna blasir við að miðað við núverandi stöðu rís ekkert álver í Helguvík. Og þess vegna hefði Gísli Marteinn átt að spyrja iðnaðarráðherra hvernig hann hyggist bregðast við því.

Glencore Xstrata vill neðri hluta Þjórsár og Norðlingaölduveitu

Staðan er svo skýr að forstjóri Century Aluminum, Michael Bless, er með þetta alveg hreinu. Það kom t.d. vel fram á fundi vestur í Bandaríkjunum í tengslum við nýlegt árshlutauppgjör Century. Yfirlýsingar stjórnenda Century á þeim fundi sýna a.m.k. vel hver staða málsins er frá þeirra sjónarhorni. Og iðnaðarráðherra hlýtur að vita af þeim yfirlýsingum eða a.m.k. hafa fengið upplýsingar um þær frá aðstoðarfólki sínu og/eða starfsfólki ráðuneytisins. 

Og hvað var það sem þarna kom fram hjá Century? Þar má t.d. nefna eftirfarandi atriði. Í fyrsta lagi þá segir forstjóri Century Aluminum að hann geri ekki ráð fyrir að HS Orka og Orkuveita Reykjavíkur hafi tök á að útvega þá orku sem þarf. Í öðru lagi segir Bless að ef álver eigi að rísa í Helguvík í náinni framtíð þurfi Landsvirkjun að koma að því verkefni. Loks sagði forstjóri Century að íslensk stjórnvöld hyggist innan sex mánaða ljúka endurmati á Rammaáætluninni. Og hann virðist afar bjartsýnn um að þær ákvarðanir, sem þá muni liggja fyrir, tryggi það að Century geti farið á fullt í Helguvík.

Það er sem sagt alveg skýrt hvaðan Century Aluminum vill fá raforkuna til Helguvíkur. Eða kannski öllu heldur alveg skýrt hvaðan Glencore Xstrata vill fá raforkuna (því Glencore er ráðandi hluthafinn í Century og álver Century á Íslandi er afar stór „viðskiptavinur“ Glencore; bæði vegna hráefnis til framleiðslunnar og vegna álsins sem framleitt er á Grundartanga). Glencore/Century/Norðurál vill fá raforkuna frá Landsvirkjun - og þá er vatnsaflið og breytt Rammaáætlun bersýnilega það sem verið er að horfa til.

Tillögur að spurningum sem hefði mátt spyrja 

Fullt tilefni var til að spyrja iðnaðarráðherra eftirfarandi spurninga: Stendur til að gera breytingar á Rammaáætlun innan sex mánaða? Stendur til að gera breytingar á Rammaáætlun með það að markmiði að Landsvirkjun geti sem fyrst reist þrjár virkjanir í neðri hluta Þjórsár? Stendur til að gera breytingar á Rammaáætlun með það að markmiði að Landsvirkjun geti sem fyrst hafist handa við gerð Norðlingaölduveitu?

Að auki má hugsa sér ýmsar fleiri spurningar sem áhugavert hefði verið að heyra svör við. Eins og það hvort iðnaðarráðherra þætti eðlilegt eða óeðlilegt að raforkusamningar til álvers í Helguvík yrðu með álverðstengingu? Slík tenging færir óhjákvæmilega áhættu frá álfyrirtækinu yfir á raforkuframleiðandann (Landsvirkjun) og þar með yfir á ríkið (vegna ríkisábyrgðarinnar) og þar með yfir á skattborgara og almenning. Og hver er afstaða iðnaðarráðherra gagnvart hugmyndum um að selja hluta Landsvirkjunar til einkaaðila? Og hefur ráðherrann áhuga á því að farið verði í viðræður við bresk stjórnvöld um lagningu sæstrengs milli Bretlands og Íslands?

Þetta var reyndar ósköp notalegt spjall milli Gísla Marteins og Ragnheiðar Elínar þarna í morgun. Og kannski er bara best að þannig sé sjónvarpið á sunnudögum. Notalegt en lítt pólitískt. Takk fyrir þáttinn - sem var kósý en skildi ekki mikið eftir.

Sæstrengurinn

Í Fréttablaðinu í dag birtist grein þar sem fjallað er um þá hugmynd að leggja rafstreng milli Bretlands og Íslands. Höfundar greinarinnar eru þeir Skúli Jóhannsson og Valdimar K. Jónsson. Greinin einkennist mjög af varnaðarorðum og áherslu á það sem illa gæti farið í tengslum við slíka framkvæmd.

Niðurstaða greinarhöfunda er að málið hafi ekki verið nálgast af nægilegu raunsæi. Og þeir telja að meðan ekki séu öruggari vísbendingar um hagkvæmni verkefnisins sé full ástæða til a.m.k. í bili að fara hægt í frekari könnun verkefnisins.

Þetta er svolítið sérkennileg niðurstaða. Því eina leiðin til að afla sér meiri og öruggari upplýsinga um hagkvæmni verkefnisins hlýtur að vera að kanna það frekar og ítarlegar - til að komast að því hvort verkefnið er hagkvæmt eða óhagkvæmt. Aðalatriðið er að þetta sé gert með vönduðum hætti og varla sérstakt tilefni til að hægja á þeirri vinnu.

Vandamál og lausnir

Í greininni benda höfundar á nokkur atriði, sem þeir vilja vekja fólk til umhugsunar um. Þar er í fyrsta lagi fjallað um atriði sem snúa að umframorku og óseldri orku, í öðru lagi um eignarhald á sæstrengnum, í þriðja lagi um áhættu vegna bilana á strengnum og í fjórða lagi um kostnað vegna strengsins. Áherslan í greininni er á ýmis vandamál sem upp kunna að koma þessu tengt. En alveg er látið vera að minnast á það hvernig leysa megi þau vandamál.

Sá sem þetta hér ritar telur tilefni til að benda á nokkur atriði í þessu sambandi. Þegar málið er skoðað nánar er erfitt sjá að ástæða sé til að fara eitthvað sérstaklega hægt í könnun verkefnisins. Þvert á móti gæti verið skynsamlegt að leggja áherslu á að hraða því. Og komast sem fyrst að niðurstöðu um það hvaða áhrif sæstrengur af þessu tagi hefði fyrir þjóðina og hvort verkefnið sé gerlegt og nógu arðsamt til að það sé raunhæft.

Umframorka og óseld orka

Af orðum greinarhöfunda má ráða að þeir telji að hér sé búið að virkja verulegt magn af orku án þess að selja hana (þ.e. reisa aflstöðvar sem ekki falla undir nauðsynlegt varaafl). Og að mjög dýrt sé að bíða með að selja þá orku uns rafstrengur yrði kominn í gagnið (greinarhöfundar nefna árin 2025-27 í þessu sambandi). Þarna eiga greinarhöfundar væntanlega við að skynsamlegra sé að tryggja sem fyrst kaupanda að þessari orku, í stað þess að bíða með að selja hana uns strengur hefur verið lagður til Bretlands.

Sá sem þetta skrifar hefur ekki nákvæmar upplýsingar um það hversu mikil orka sé á lausu í núverandi virkjunum (þ.e. búið að reisa virkjanir og þar með setja upp aflstöðvar, en ekki kominn kaupandi að orkunni). Þar er þó vart um mikið magn að ræða (utan Búðarhálsvirkjunar en þar hvílir væntanlega kaupskylda á Rio Tinto Alcan á mestallri orkunni).

Og jafnvel þó svo talsvert magn af raforku kunni að vera á lausu er varla neitt verið að bíða með að selja hana. Þvert á móti virðist Landvirkjun leggja mikla áherslu á markaðsstarf og að finna kaupendur að íslenskri orku. Um leið leggur Landsvirkjun að sjálfsögðu áherslu á að fá tiltekið lágmarksverð fyrir orkuna. Að öðrum kosti gæti fyrirtækið stórskaðað samningsstöðu sína og þar með hagsmuni eigandans, sem er ríkið og þar með þjóðin.

Það er sem sagt ekkert sem bendir til þess að verið sé að bíða með að selja hér raforku. Og það er um leið mikilvægt að allir stærri raforkusamningar séu með þeim hætti að orkan sé seld með eðlilegri arðsemiskröfu. Hugmyndin um rafstreng breytir þarna litlu sem engu, þ.e. raforkan sem er til staðar (þ.e. unnt að framleiða í núverandi virkjunum) er í boði gegn viðunandi verði og viðunandi afhendingarskilmálum.

Eignarhald

Greinarhöfundar kalla eftir hugmyndum Landsvirkjunar um það hver eigi að eiga sæstrenginn. Nú má vel vera að Landsvirkjun hafi þar svör á reiðum höndum - eða hafi enga sérstaka skoðun á því. En kannski er vert að benda greinarhöfundum á það að í sambærilegum dæmum er eignarhaldið oft á hendi stórra fjárfestingasjóða og lífeyrissjóða, sem leita eftir öruggum tekjum en sætta sig við afar hóflega arðsemi af eigninni. Þannig eiga t.d. kanadískir sjóðir í gaslagnakerfi Norðmanna í Norðursjó og fjárfestingasjóður ríkisins í Singapore á sæstreng sem flytur raforku milli meginlands Ástralíu og Tasmaníu.

Einnig má vel hugsa sér að stórt raforkudreifingarfyrirtæki kynni að hafa áhuga á að eiga strenginn, t.d. eitthvert af stóru evrópsku raforkudreifingarfyrirtækjunum. Þannig er t.d. háttað eignarhaldi á lengsta sæstrengnum í dag, sem liggur milli Hollands og Noregs.

Sá sem þetta skrifar fær ekki séð að Landsvirkjun skuldi landsmönnum útskýringu á því hver eigi að leggja, eiga eða reka mögulegan rafstreng milli Íslands og Evrópu, eins og greinarhöfundar halda fram. Það allt mun einfaldlega koma í ljós þegar málið verður kannað nánar. Um það hverjir koma þar til greina er ekki unnt að fullyrða nema skoða málið af alvöru - og lítið gagn í því að setja málið í hægagang eða fara hægt í frekari könnun verkefnisins.

Bilanaáhætta

Greinarhöfundar velta upp þeirri spurningu hvernig fari með tekjur af strengnum ef hann bili eða verði skotmark hryðjuverkamanna. Þetta er auðvitað mikilvægt atriði. Og er eitt af því sem þarf að skoða vandlega. En að hægja á könnun verkefnisins mun ekki hjálpa sérstaklega til við að leysa úr þessu álitamáli.

Kostnaður og fjármögnun

Greinarhöfundar fjalla í stuttu máli um líklegan kostnað við strenginn. Og setja þann kostnað í samband við byggingu tónlistarhússins Hörpu. Þó svo þar sé augljóslega um allt annan og óskyldan rekstur að ræða og ekkert samhengi þarna á milli.

Tilgangur greinarhöfunda með þessari samlíkingu virðist vera að benda á hina miklu fjárhagslegu áhættu sem felst í því ef strengurinn myndi bila. Hér má því einfaldlega endurtaka það sem að ofan sagði; afar miklu skiptir að búið verði að hnýta þennan enda áður en tekin yrði ákvörðun um að ráðast í verkefnið. Og augljóst að ekki verður ráðist í verkefnið nema það liggi algerlega skýrt fyrir hver beri áhættuna af því ef strengurinn bilar - eða „dytti út í eitt ár“ eins og greinarhöfundar nefna.

Greinarhöfundar kalla eftir upplýsingum um það hvernig rekstrartapi yrði skipt ef til þess kæmi að strengurinn dytti út. Þetta er enn eitt atriðið sem örugglega mun upplýsast betur eftir því sem vinnu við þessa hugmynd miðar áfram. Þetta atriði er a.m.k. vart tilefni til að fara sérstaklega hægt í frekari könnun verkefnisins.

Raforkuverð

Í lok greinarinnar nefna greinarhöfundar að söluverð á raforku um allan heim fari lækkandi um þessar mundir. Það hvaða verð unnt yrði að fá fyrir raforkuna sem seld yrði frá Íslandi er auðvitað algert lykilatriði. Og þetta er einmitt eitt af þeim atriðum sem mun skýrast eftir því sem menn skoða hugmyndina betur og ítarlegar. Óvissa um orkuverð gefur því ekkert tilefni til að hægja á umræddri vinnu.

Þvert á móti kann óvissan um þróun raforkuverðs fremur að gefa tilefni til að hraða vinnunni. Því eftir því sem árin líða mun uppbygging endurnýjanlegrar orkuframleiðslu að öllum líkindum aukast mjög í Evrópu (sbr. orkustefna Evrópusambandsríkjanna og ESB). Eftir því sem það gerist mun hvati Evrópuríkja til að borga hátt verð fyrir íslenska raforku væntanlega minnka.

Fyrir Ísland kann því að vera einstakt tækifæri nú um stundir að ná samningum um orkuverð sem tryggir okkur mikla arðsemi af viðskiptunum. Þetta tækifæri eigum við tvímælalaust að kanna án tafar. Engin ástæða til að bíða með það - en að sjálfsögðu vinna þetta ítarlega og af mikilli vandvirkni.

Lokaorð

Meginatriðið í umræddri grein þeirra Skúli Jóhannssonar og Valdimars K. Jónssonar virðist vera að ástæða sé til að hægja á þeirri könnun sem nú á sér stað á þeim möguleika að leggja rafstreng milli Íslands og Bretlands (eða eftir atvikum milli Íslands og annars Evrópulands). Sá sem þetta ritar er ósammála þessu. Fyllsta ástæða er til að skoða möguleikann á svona raforkusölu af mikilli alvöru og það er engin ástæða til að hægja á þeirri vinnu.

Þar með er ekki sagt að niðurstaðan verði sú að þetta sé tæknilega framkvæmanlegt eða nægjanlega arðbært. Hver niðurstaðan verður mun ekki koma í ljós nema verkefninu verði sinnt af fyllstu alvöru og það að fara hægt í frekari könnun verkefnisins hjálpar þar ekki til.

Um leið er líka vert að minna á að umræða þarf að fara um önnur álitamál sem þessu óhákvæmilega tengjast. Þar má nefna umhverfismálin, en mikilvægt er að sátt verði um þær virkjanir og línulagnir sem svona rafmagnskapall myndi kalla á. Fyrir höndum er mikil vinna og hana eigum við að ráðast í, en ekki að setja þetta í hægagang.

Loks má minna á það að ef við bíðum með að skoða þetta verkefni gæti farið svo að samningsstaða orkufyrirtækjanna hér gagnvart álverunum og stóriðjunni verði ansið veik þegar kemur að endurnýjun og endurskoðun raforkusamninga. Það er því gríðarlegt hagsmunamál fyrir íslensku þjóðina að möguleikinn á sæstreng milli Íslands og Evrópu verði ekki settur í salt. Þarna er þvert á móti svo mikið hagsmunamál á ferðinni fyrir þjóðina, að þessa vinnu ætti að setja í forgang og jafnvel hraða henni.