Snjallir snúningar móðurfélags Norðuráls

Álverð er lágt um þessar mundir og fjölmörg álver í heiminum eru rekin með tapi. En þó svo lágt álverð sé víða að valda áliðnaðinum verulegum vandræðum, þá er greinilegt að sum álfyrirtæki eru lagin við að nýta aðstæður sér í hag.

Century eykur álframleiðslu sína á tímum offramboðs 

Hér verður fjallað um það hvernig bandaríska álfyrirtækið Century Aluminum, sem að stærstu leyti er í eigu hrávörurisans Glencore Xstrata, hefur náð að lækka kostnað við álframleiðslu sína vestur í Bandaríkjunum. Þetta gerist samhliða því að Century var að yfirtaka nokkuð stórt álver vestur í Kentucky og þar með að auka álframleiðslugetu sína umtalsvert. Þetta er vel að merkja að gerast á tímum lágs álverðs og mikils offramboðs af áli.

Century Aluminum virðist sem sagt sjá áhugaverð tækifæri í núverandi markaðsaðstæðum og horfum á álmarkaði. Það er reyndar svo að þær aðgerðir sem Century hefur ráðist í virðast að verulegu leiti vera á kostnað fyrrverandi starfsmanna fyrirtækisins og almennings. En á hlutafjármarkaði er auðvitað bara spurt um afkomu og framtíðarhorfur viðkomandi fyrirtækis og þar virðist staða Century viðunandi.

Hawesville losnar undan langtímasamningi um raforkukaup

Fyrr á þessu ári (2013) losaði Century sig undan langtímaraforkusamningi álversins í smábænum Hawesville í Kentucky. Athyglisvert er að þarna tókst Century að losna undan raforkusamningnum OG halda rekstri álversins áfram (með kaupum á ódýrari raforku annars staðar frá) þrátt fyrir að í umræddum raforkusamningi kæmi fram að einungis væri heimilt að segja samningnum upp í tengslum við lokun viðkomandi álvers. Niðurstaðan eykur mjög hagkvæmni í rekstri álversins, því vegna mikils framboðs af jarðgasi hefur raforkuverð á markaði þar vestra lækkað mjög.

Álver Century í Hawesville er með afkastagetu sem nemur tæplega 250 þúsund tonnum árlega (slagar sem sagt hátt í álver fyrirtækisins á Grundartanga). Raforkusalinn sem þarna missti af langtímasamningi sínum við Century er nokkuð stórt raforkufyrirtæki, sem nefnist Big Rivers og er í eigu Kentucky-fylkis. Big Rivers er sem sagt eins konar Landsvirkjun þeirra Kentyckymanna. Vegna uppsagnar Century á raforkusamningnum, þ.e. tapaðra tekna raforkuframleiðandans, hefur Big Rivers þurft að snarhækka raforkuverð til viðskiptavina sinna í Kentucky; bæði almennings og fyrirtækja.

Eðlilega eru viðskiptavinir Big Rivers heldur súrir yfir þessu. Nú stefnir reyndar í málaferli gegn fyrirtækinu. Þar sem byggt verður á því að það standist ekki lög að álverið í Hawesville fái að losna undan raforkusamningi sínum með þeim hætti sem gert var. Stjórnvöld í Kentucky hafa aftur á móti samþykkt þá gerninga.

Century „kaupir“ álverið í Sebree

Ekki síður áhugavert en tilþrifin í Hawesville, er þegar Century tók sig til nú í vor og keypti álver af Rio Tinto Alcan (RTA). Umrætt álver er í smábænum Sebree í Kentucky. Það sem er sérstaklega athyglisvert við þessi kaup er sjálft kaupverðið. Því þarna fékk Century í reynd meðgjöf með álverinu; þegar upp var staðið má segja að RTA hafi borgað Century fyrir að hirða álverið af þeim.

Century greiddi einungis 61 milljón USD fyrir þetta rúmlega 200 þúsund tonna álver. Með í kaupunum fylgdi m.a. handbært fé, birgðir og skammtímakröfur (það sem á ensku kallast working capital) upp á 71 milljón USD. Þar að auki tók RTA á sig allar áhvílandi lífeyrisskuldbindingar vegna álversins. 

RTA var því bersýnilega umhugað að losna við þessa bræðslu. Enda er það beinlínis stefna RTA að minnka verulega þá starfsemi sína sem snýr að álframleiðslu, sem sýnir vantrú fyrirtækisins á að álverð hækki umtalsvert. RTA er einmitt eigandi álversins í Straumsvík, sem var eitt af fjölmörgum álverum í heiminum sem rekið var með tapi á liðnu ári (2012).

Það má því segja að Century hafi fengið álverið þarna í Sebree gefins og gott betur. Þannig gerast kaupin á áleyrinni dag, þar sem sumir virðast orðnir ansið örvæntingafullir. Og nú vinnur Century í því að leika sama snjalla leikinn í Sebree eins og í Hawesvile. Þ.e. að losna undan langtímasamningi um raforkukaup, en halda áfram með starfsemina og fá raforkuna á lægra verði. Líklegt virðist að það gangi eftir, því fátt óttast stjórnmálamennirnir í Kentucky meira en lokun álversins og töpuð störf.

Afleiðing hins yfirvofandi breytta fyrirkomulags á raforkusölu til álversin í Sebree yrði væntanlega svipuð eins og í Hawesville. Þ.e. að raforkuverð til almennings og fyrirtækja í Kentucky muni hækka ennþá meira.

Eftirlaunafólkið í Ravenswood í slæmum málum

Enn eitt álverið sem Century á vestur í Bandaríkjunum er gamalt álver við Ravenswood í Vestur Virginíu. Century lokaði álverinu í Ravenswood árið 2009 sökum þess að álverið þótti óhagkvæmt. Í framhaldinu þurfti fyrirtækið sem rak álverið (dótturfyrirtæki Century) ekki lengur að standa við skuldbindingar um greiðslu heilbrigðisútgjalda vegna starfsfólksins og eftirlaunþega. Þar mun Century hafa losnað undan því að greiða slík útgjöld vegna rúmlega fimmhundruð eftirlaunaþega álversins.

Þetta hefur valdið miklum deilum og reiði meðal margra í Ravenswood. Century gaf reyndar undir fótinn með að enduropna álverið ef markaðsaðstæður og rekstrarskilyrði sköpuðu réttu forsendurnar (sá vilji kemur enn fram á heimasíðu Century). Og til að liðka fyrir enduropnum álversins í Ravenswood hafa stjórnvöld í Vestur Virginíu lofað Century afar myndarlegum stuðningi sem nemur tugum milljóna USD. En álverið í Ravenswood er samt ennþá lokað. Og eftir að Century eignaðist álver RTA í Sebree fyrir nokkrum mánuðum virðist sem væntingar fólks í Ravenswood um enduropnun álversins þar hafi dofnað verulega.

Álver Century í Bandaríkjunum þola raforkuverð sem er um 40% hærra en Norðurál greiðir 

Það er einnig athyglisvert að í bandarískum gögnum kemur fram að álver Century í Hawesville (og sennilega einnig í Sebree) sé rekið með hagnaði jafnvel þó svo raforkuverð sé um 34 USD/MWst (raforkuverð til álvera í Bandaríkjunum hefur vel að merkja stundum verið miklu hærra og það hefur gengið prýðilega þegar álverð hefur verið hærra en nú er). Á sama tíma er álverið sem Century á hér á Íslandi, þ.e. álver Norðuráls í Hvalfirði, sennilega að greiða nálægt 25 USD/MWst.

Verðmunurinn er næstum 40%. Það er því kannski ekki að undra að þegar Century kynnir afkomu sína eru stjórnendur fyrirtækisins jafnan geysilega ánægðir með Grundartangann. Sem er auðvitað bara hið besta mál - og þá ekki síst fyrir hluthafa Century og þá sérstaklega fyrir stærsta hluthafann; gullmylluna Glencore Xstrata.

Það hlýtur reyndar að teljast nokkuð athyglisvert að ástandið á álmörkuðum skuli vera metið svo erfitt þessa dagana að álver fáist svo gott sem gefins. Þess vegna virðist afar ólíklegt að Century fari nú að leggja í fjárfestingu upp á hundruð milljóna USD til að koma upp nýju álveri í Helguvík. Nema auðvitað ef Century getur tryggt sér raforku til álversins á ámóta kjörum eins og á Grundartanga. Vandséð er að það gangi eftir.

Býst Bless við því að íslensk stjórnvöld séu jafnvel ennþá sveigjanlegri en stjórnvöld í Kentucky?

Í næstu grein verður gerð nánari grein fyrir þessum raforkusamningum Century vestur í Kentucky. Sem reyndar sýna vel klókindi stjórnenda Century. Og þá kannski ekki síst samningafærni forstjórans; Michael Bless. Hann hefur einmitt undanfarið verið duglegur að hrósa íslenska iðnaðarráðherranum - og reyndar ríkisstjórninni allri - fyrir velvilja og vasklega framgöngu gagnvart því að álver rísi í Helguvík.

Í þessu sambandi má hafa í huga að ekki er langt síðan haft var eftir forstjóra einkafyrirtækisins HS Orku að hann sæi ekki hvernig unnt væri að virkja fyrir álver nú um stundir. Síðan það var hefur álverð lækkað ennþá meira. Hér verður manni hugsað til þess að nú síðsumars kom fram í máli Bless að Century væri komið í viðræður um orkukaup frá Landsvirkjun. En það hlýtur að vera afar ólíklegt að Landsvirkjun hafi áhuga á að selja raforkuna ódýrara en HS Orka treystir sér til.

Ráðherrar hafa auðvitað ekkert með HS Orku að gera. Og í nútímanum er erfitt að ímynda sér að ráðherrar fari að beita Landsvirkjun þrýstingi til að selja raforku á hrakvirði - jafnvel þó svo um ríkisfyrirtæki sé að ræða og stjórnin sé skipuð af fjármálaraðherra.

Michael Bless hlýtur að vitað það fullvel að ríkisstjórn Íslands mun ekki fara að skipta sér af raforkusölu, raforkuverði eða raforkuafhendingu til álvers í Helguvík. Þar að auki er löngu búið að ganga frá lagaumhverfinu sem tengist fjárfestingu og skattaumhverfi vegna álvers Century í Helguvík. Því er erfitt að sjá hvað Bless er að sækja með ráðherrafundunum hér. Kannski eru þetta bara kurteisisheimsóknir. Eða heldur Bless að íslensk stjórnvöld séu jafnvel ennþá viljugri til að liðka fyrir álveri heldur en stjórnvöld í Kentucky?

Athyglisverð skýrsla um Kentucky og áliðnaðinn

Auk þess að fjalla nánar um raforkusamninga Century í Kentucky verður í næstu grein höfundar hér á viðskiptavef mbl.is einnig minnst á nokkur önnur áhugaverð atriði sem snerta áliðnaðinn. Þar er um að ræða upplýsingar sem fram koma í bandarískri skýrslu, sem nýlega var unnin af ráðgjafafyrirtæki þar í landi. Þar koma fram ýmis atriði sem tvímælalaust mæla gegn því að hér rísi nýtt álver. Þetta og ýmislegt fleira í næstu grein.

Svört skýrsla Boston Consulting Group

Vestræni áliðnaðurinn er líkt og staddur á hnífsegg. Upp virðist vera komin afar viðkvæm staða, sem skapar mikla óvissu. Um þessar ógöngur, sem áliðnaðurinn hefur reyndar fyrst og fremst sjálfur komið sér í, er fjallað í nýlegri skýrslu Boston Consulting Group. Skýrslan sú er til umfjöllunar hér:

Inngangur

Nú í vikunni birtist viðtal við forstjóra álvers Rio Tinto Alcan í Straumsvík. Þar lýsir forstjórinn þungum rekstri álversins og kvartar undan skattlagningu íslenskra stjórnvalda. Í vikunni birtist líka önnur öllu athyglisverðari frétt sem tengist íslenska áliðnaðinum. Hér er átt við það þegar tilkynnt var að bandaríska álfyrirtækið Alcoa yrði fjarlægt úr bandarísku Dow Jones vísitölunni (DJIA).

Af þessu tilefni má minna á að stutt er síðan höfundur þessa pistils nefndi það hér á viðskiptavef mbl.is að Alcoa kynni brátt að verða tekið út úr DJIA. Sú spá eða vangaveltur eru nú, um hálfum mánuði síðar, orðnar að veruleika.

Hjá Alcoa brugðust menn skjótt við. Og reyndu með fréttatilkynningu að sannfæra markaði um að þetta myndi í engu breyta möguleikum fyrirtækisins til að fylgja stefnu sinni. Það hlýtur þó að vera Alcoa talsvert áfall að vera kastað úr DJIA, eftir meira en hálfrar aldar sögu fyrirtækisins sem einn af hornsteinum Dow Jones vísitölunnar.

Í ljósi ofangreindra frétta af Straumsvík og Alcoa er áhugavert að velta fyrir sér hvernig áliðnaðinum muni vegna á næstu árum. Staðreyndin er sú að álverð er lágt og umtalsverður hluti þessa iðnaðar er nú rekinn með tapi. Miklu skiptir hvort þessi staða verður viðvarandi í nokkur ár eða hvort hún muni senn fara að skána, þ.e. álverð að hækka.

Af umræddu viðtali við forstjóra álversins í Straumsvík má ráða að hún vonist til þess álverð muni taka að hækka árið 2015. En er líklegt að svo verði? Eða mun álverð kannski þvert á móti halda áfram að lækka og tap álfyrirtækjanna þar með verða ennþá umsvifameira? Um þetta og margt fleira er fjallað í áðurnefndri skýrslu Boston Consulting Group (BCG).

Skýrsla BCG í hnotskurn 

Í sem allra stystu máli má segja að niðurstaðan í skýrslu BCG sé sú að offramboð af áli og lágt álverð sé mikið áhyggjuefni fyrir áliðnaðinn og að horfur á álmörkuðum séu alls ekki góðar. Ólíklegt sé að úr rætist nema gripið verði til róttækra aðgerða til að draga úr álframleiðslu. BCG álítur vandann reyndar svo mikinn að hann verði vart leystur nema með sameiginlegu átaki stærstu álframleiðendanna um að bæði minnka álframleiðslu sína OG draga úr áformum um ný álver. Áliðnaðurinn er sem sagt, að áliti BCG, í miklum vanda og orðrétt segir í skýrslunni að andvökunætur hljóti að vera framundan hjá mörgum stjórnendum álfyrirtækjanna.

Að mati BCG má rekja vandann sem vestræni áliðnaðurinn er í til rangra ákvarðana forstjóra og stjórna álfyrirtækjanna. Í fyrsta lagi vanmátu vestrænu álfyrirtækin getu Kínverja til að auka álframleiðslu sína. Fyrir áratug síðan flutti Kína inn um 4 milljónir tonna af áli umfram það ál sem landið flutti út. Álfyrirtækin utan Kína gerðu flest ráð fyrir því að þessi viðskipti við Kína (innflutningur Kína á áli) myndu fara vaxandi og jafnvel mjög ört vaxandi. En svo fór aldeilis ekki - því á undraskjótum tíma margfölduðu Kínverjar eigin framleiðslugetu á áli. Í öðru lagi jókst álnotkun utan Kína mun minna en álfyrirtækin höfðu gert ráð fyrir. Afleiðingar þessa eru offramboð af áli, of mikil framleiðslugeta og lágt álverð. Þetta er að valda álfyrirtækjunum miklum vandræðum og erfitt getur reynst að koma á jafnvægi á álmörkuðum.

Offramboð er af áli, einkum utan Kína

Mikið og óvenjulegt offramboð er af áli og miklar birgðir hafa safnast upp. Þessar birgðir urðu einkum til á árunum 2008 og 2009, en hafa svo aukist umtalsvert á síðustu tveimur árum. Nú eru álbirgðir í heiminum um 10-12 milljónir tonna, skv. viðmiðunum BCG. Það jafngildir hátt i fjórðungi ársframleiðslunnar. Taka má fram að skv. öðrum viðmiðunum eru álbirgðir nokkru minni, en í öllum tilvikum sögulega mjög miklar. Langmest af þessum álbirgðum er á Vesturlöndum, þ.e. utan Kína. Þetta er líklegt til að halda aftur af verðhækkunum á áli á næstu árum.

Kína er sjálfbært í álframleiðslu

Fyrir um áratug þurfti Kína að flytja inn mikið af áli og stóru vestrænu álfyrirtækin sáu möguleika í því að Kína yrði stór og jafnvel sífellt stærri innflytjandi á áli. En hröð uppbygging álvera í Kína hefur valdið því að Kína uppfyllir nú eigin eftirspurn eftir áli. Svo verður áfram. Jafnvel áframhaldandi góður efnahagsvöxtur í Kína mun ekki auka eftirspurn Kína eftir áli erlendis frá, vegna þess hversu hratt gengur að byggja ný álver í Kína (mun líklegra þykir að offramboð myndist líka innan Kína fremur en að innflutningsþörf aukist). Þetta merkir að vestrænu álfyrirtækin geta ekki vænst þess að auka útflutning sinn á áli til Kína og verða því háð eftirspurninni utan Kína - en sú eftirspurn eykst mjög hægt. Þetta er líklegt til að halda aftur af verðhækkunum á áli á næstu árum og jafnvel um langa framtíð.

Kína mun ekki lenda í vandræðum með báxít

Í Kína er framleitt jafn mikið af áli eins og notað er í landinu og reyndar aðeins meira en það. En álfyrirtækin í Kína þurfa að flytja inn mikið af hráefni til framleiðslunnar (báxít og súrál). Þetta gæti þrýst álverði upp á við, þ.e. ef verð á þessu hráefni hækkar umtalsvert.

BCG álítur samt að þessi innflutningsþörf Kína muni ekki leiða til umtalsverðra hækkana. Jafnvel þó svo t.d. Indónesía muni standa við yfirlýsingar sínar um að þrengja að útflutningi á báxíti frá báxítnámum í Indónesíu, muni Kína tiltölulega auðveldlega geta útvegað sér hráefni á hagstæðum kjörum annars staðar frá. Þar koma til námur í nágrannalöndum Kína (t.d. í Víetnam og Laos) og að auki fer báxítvinnsla innan Kína vaxandi. Þetta er til þess fallið að halda aftur af verðhækkunum á áli.

Útflutningur á áli frá Kína gæti aukist

Kína notar og mun sjálft áfram nota svo til alla framleiðslu sína. Þó kann útflutningur á áli frá Kína að aukast - vegna þess að framleiðslukostnaður áls í Kína fer nú lækkandi vegna bættrar tækni í nýjum álverum þar. Slíkur aukinn útflutningur myndi auka enn meira á offramboðið utan Kína. Þetta er líklegt til að halda aftur af verðhækkunum á áli.

Vöxtur í notkun áls utan Kína verður mjög hægur

Vöxtur í álnotkun utan Kína á komandi árum er álitinn verða um 1% á ári. Það jafngildir því að árleg notkun næstu árin utan Kína aukist um u.þ.b. 240 þúsund tonn eða rétt rúmlega það. Ef það magn væri tekið af núverandi álbirgðum á Vesturlöndum myndi ekki þurfa að opna þar nýtt álver eða auka framleiðslu núverandi álvera fyrr en eftir fjöldamörg ár og jafnvel á annan tug ára. Þetta er líklegt til að halda aftur af verðhækkunum á áli.

Framleiðslugetan utan Kína eykst og offramboðið fer versnandi

Þrátt fyrir mikið offramboð af áli utan Kína er enn verið að byggja þar ný álver (þ.e. utan Kína). Þar má t.d. nefna 740 þúsund tonna risaálver í Saudi Arabíu. Þetta veldur því að þrátt fyrir samdrátt í framleiðslu nokkurra álvera utan Kína og lokun þeirra allra óhagkvæmustu, þá er afkastageta áliðnaðarins utan Kína ennþá að aukast. Þetta mun sennilega valda því að offramboðið af áli utan Kína eigi eftir að versna. Sem er til þess fallið að halda aftur af verðhækkunum á áli.

Afkastageta álvera utan Kína er of mikil - loka þarf álverum

Í dag nemur álframleiðsla utan Kína um 80% af afkastgetu álveranna þar (á sama tíma hefur nýting kínversku álveranna verið miklu betri eða um 94%). Vegna nýrra álvera sem verið er að byggja eða undirbúa utan Kína, er að mati BCG gert ráð fyrir að eftir nokkur á ár muni eftirspurnin á áli utan Kína einungis nema um 73-74% af framleiðslugetu álveranna utan Kína. Þetta merkir að nýting á álverum utan Kína fari versnandi. Þessi þróun er líkleg til að halda aftur af verðhækkunum á áli.

Verð á áli mun haldast lágt

Umrætt misræmi milli framboðs og eftirspurnar á áli veldur því að verð á áli hefur lækkað mikið. Og að mati BCG mun álverð haldast lágt uns misræmið minnkar verulega. Til að það gerist þarf að draga mun hraðar úr álframleiðslu en sem nemur nýrri framleiðslu. Þetta mun sennilega gerast hægt, að sögn BCG, og því litlar líkur á að álverð hækki að ráði á næstu árum.

Taprekstur er útbreiddur

Ein afleiðingin af þróuninni í áliðnaðinum síðustu árin er sú að hlutabréfaverð álfyrirtækja hefur lækkað mikið. Samanlögð lækkun á markaðsverðmæti stærstu alfyrirtækjanna síðustu 5 ár nemur samtals um 65%, skv. upplýsingum BCG.

Í dag er a.m.k. 35-40% áliðnaðarins í heiminum rekinn með tapi. Sé einungis litið til áliðnaðarins utan Kína þá er umtalsverður hluti hans að skila taprekstri. Hlutfallið er talið vera um 45% ef miðað er við markaðsverð á LME, en um 15% þegar tillit hefur verið tekið til yfirverðs (premium) sem mörg álver fá fyrir afurðir sínar. Verði frekari lækkanir á álverði verða þessar hlutfallstölur fljótar að hækka. Þetta merkir í raun að ástandið er afar ótryggt. Þess vegna hlýtur t.d. að vera ansið þungt að fjármagna ný álver (einkum utan Kína) þessa dagana.

Álfyrirtækin utan Kína verða að draga úr framleiðslu ef ekki á að fara illa

Þrátt fyrir taprekstur hjá talsvert mörgum álverum er, að mati BCG, útlit fyrir að hægt gangi að draga úr framleiðslu. Jafnvel þó svo nokkrum álverum hafi verið lokað undanfarin misseri og nokkur önnur hafi dregið umtalsvert úr framleiðslu, þá er útlit fyrir að álframleiðsla utan Kína sé að aukast meira en sem nemur aukinni eftirspurn.

Þar kemur einkum til hröð aukning á álframleiðslu í nokkrum löndum við Persaflóann, en þar býðst nýjum stórum álverum mjög lágt raforkuverð (framleitt með jarðgasi). Þessi þróun er til þess fallin að offramboð af áli muni aukast ennþá meira en orðið er. BCG varar eindregið við þessari þróun. Í skýrslunni er skýrt tekið fram mikilvægi þess að áliðnaðurinn utan Kína taki sér tak og dragi verulega úr framleiðslu. Jafnframt er tekið fram að mikil tortryggni ríki milli álfyrirtækjanna og enginn vilji verða fyrstur til að ákveða mikinn niðurskurð í framleiðslu; allir vilja að samkeppnisaðilarnir verði fyrri til að skera niður.

Samstilltar aðgerðir nauðsynlegar - ólöglegt samráð?

Þarna segir BCG áliðnaðinn verða að taka af skarið og leggur reyndar til aðgerðir sem hljóta að jaðra við að vera ólöglegar ef til þeirra kæmi, þ.e. samráð fyrirtækjanna um niðurskurð. Önnur lausn sem BCG nefnir er að stór sameining verði í iðnaðinum, þannig að til verði leiðtogi í greininni; industry leader. Einungis slíkur leiðtogi hafi burði til að taka það nauðsynlega stóra skref sem þarf til að draga nægjanlega mikið úr framboði (framleiðslu) til að álverð fari vel upp á við.

Ekki eru settar fram neinar ákveðnar sameiningartillögur í skýrslu BCG. En þarna mætti t.d. ímynda sér að álhluti Rio Tinto Alcan annars vegar og Alcoa hins vegar myndu sameinast. Aftur á móti má velta fyrr sér hvort það hreinlega gæti gengið eftir fræðilega séð - einkum m.t.t. samkeppnislöggjafar í Bandaríkjunum og Evrópusambandinu.

Í skýrslu BCG er reyndar tekið fram að nauðsynleg sameining af þessu tagi verði varla nema í nánu samráði og samstarfi áliðnaðarins við stjórnvöld. Tónninn er nánast sá að vestræni áliðnaðurinn og stjórnvöld þurfi að halda neyðarfund til að höggva á hnútinn. Öðru vísi verði vandinn vart leystur, heldur muni bara halda áfram að versna og þá verði afleiðingarnar fyrir vestræna áliðnaðinn ennþá verri.

Vestrænu álfyrirtækin og stjórnvöld ráða illa við vandann

Þó svo það virðist blasa við að draga þurfi úr álframleiðslu er það sem sagt ekki að gerast nógu hratt, að mati BCG. Geysilegir fjármunir eru bundnir í álverunum og þess vegna er kannski eðlilegt að álfyrirtækin öll vonist til þess að samkeppnisaðilar verði fyrri til að draga úr framleiðslu. Við þetta bætist að í sumum tilvikum þegar ákvörðun er tekin um að loka álveri, þá bregðast stjórnvöld þannig við að bjóða álfyrirtækjunum skattalækkanir eða annars konar hvata til að halda framleiðslunni áfram - svo ekki tapist störf (í slíkum tilvikum er skattfé almennings í reynd notað til að viðhalda starfseminni). Þannig má segja að áliðnaðurinn sé í öldudal þar sem enginn vill horfast í augu við hinn raunverulega vanda - og stjórnmálamenn og áliðnaðurinn freistist þess í stað til að velta vandanum yfir á almenning.

Samantekt

Minnt skal á að það sem að ofan greinir eru ekki endilega skoðanir þess sem þennan pistil skrifar, heldur fyrst og fremst endursögn á niðurstöðum Boston Consulting Group. Í hnotskurn felur skýrsla BCG það í sér að mikið offramboð sé af áli, mikilvægt sé að dregið verði úr framleiðslu og framleiðslugetan verði skorin niður.

Þetta eigi einkum og sér í lagi við um áliðnaðinn utan Kína, þar sem fyrirtækin Rusal, Rio Tinto Alcan og Alcoa eru umsvifamest. Tvö þessara fyrirtækja eiga álver á Íslandi. Þriðja álverið hér er í eigu Century Aluminum. Sem er talsvert umsvifaminna fyrirtæki, en engu að síður eitt af stærri álfyrirtækjum í heiminum og er að stærstu leyti í eigu hrávörurisans Glencore Xstrata. Þarna eru sem sagt mjög umsvifamikil fyrirtæki á ferð, sem þó virðast ekki hafa vilja eða geta til að leysa vandann.

BCG álítur að hætt sé við að offramboð af áli eigi enn eftir að aukast og það geti haft mjög alvarlegar afleiðingar fyrir áliðnaðinn. Líklegt sé að ekki náist að draga almennilega úr offramboðinu nema með víðtækum samstíga aðgerðum. BCG hvetur áliðnaðinn og stjórnvöld til að taka höndum saman til að koma álmarkaðnum og áliðnaðinum út úr þeim ógöngum sem hann hefur ratað í. Þar að auki bendir BCG á að skynsamlegast sé að kínversku álfyrirtækin verði að einhverju leiti þátttakendur í slíkum aðgerðum. Annars geti skapast offramboð af áli frá Kína.

Lokaorð 

Ef ályktanir BCG eru réttar og illa gangi að ná tökum á offramboðinu virðast afleiðingarnar geta orðið dramatískar. Með þetta í huga virðist harla óskynsamlegt að íslensku orkufyrirtækin og íslenskt efnahagslíf verði ennþá háðara áliðnaðinum en er í dag.

Íslenskir stjórnmálamenn hljóta allir að átta sig á þessu. Því sætir það furðu ef t.d. iðnaðarráðherra styður það að framkvæmdir fari á fullt í Helguvík. Þarna hljóta forsætisráðherra og fjármálaráðherra að standa á bremsunni; við núverandi aðstæður hlýtur að vera alveg fráleitt að opinberu íslensku orkufyrirtækin auki viðskipti sín við áliðnað meira en orðið er.

Vegna tillagna BCG vill greinarhöfundur nefna að það virðist ansið hæpið að áliðnaðurinn - hvort sem er í samráði við stjórnvöld eður ei - geti tekið sameiginlegar ákvarðanir um það hversu mikið skuli framleiða af áli. Aftur á móti munum við mögulega sjá einstök álfyrirtæki beita staðbundnum áhrifum sínum til að stjórnvöld á hverjum stað veiti þeim betri rekstrarskilyrði.

Sú þróun er reyndar orðin talsvert áberandi í Bandaríkjunum og kannski bara spurning hvenær hún berst til Íslands. Til nánari skýringar á þessu verður hér í næstu grein fjallað sérstaklega um nýlegar athyglisverðar fléttur Century Aluminum vestur í Kentucky og Vestur-Virginíu í Bandaríkjunum. Þar sem fyrirtækið virðist hafa náð öllu sínu fram - á kostnað orkufyrirtækjanna og almennings. Meira um það síðar.

Hvaða álver á Íslandi lokar fyrst?

Í kosningabaráttunni fyrir Alþingiskosningarnar nú í vor virtist sem sumir þingframbjóðendur teldu það nánast formsatriði að koma framkvæmdum á fullt við byggingu nýs álvers í Helguvík. Þetta viðhorf var sérstaklega áberandi hjá frambjóðendum í Suðurkjördæmi, en innan kjördæmisins eru bæði Helguvík og margir virkjunarkostir.

Umrætt viðhorf stjórnmálamannanna bar ekki vott um mikið raunsæi eða skynsemi. Því hinn kaldi raunveruleiki er sá að áliðnaðurinn er í miklum vandræðum. Þess vegna er í reynd ólíklegt að nokkurt álfyrirtæki leggi í stórar fjárfestingar í nýju álveri hér á Íslandi á næstu árum.

Viðvarandi offramleiðsla síðan 2009

Þegar fjármálakreppan skall á árið 2008 snarféll verð á áli. Þetta þótti alls ekki óeðlilegt og var í samræmi við það sem gerðist með flestalla aðra málma, olíu og aðrar hrávörur. En svo urðu vatnaskil. Þegar kom fram á árið 2009 og olía og járngrýti og flestar aðrar hrávörur tóku að hækka verulega á ný, komu fram nokkuð skýrar vísbendingar um offramleiðslu á áli. Að vísu hækkaði verð á áli líka, en um leið fóru að safnast upp auknar birgðir. Og það gerðist hratt; á örskömmum tíma fimmfölduðust álbirgðir og urðu langt umfram það sem áður hafði þekkst

Svo mikið af ónotuðu áli kann ekki góðri lukku að stýra - fyrir áliðnaðinn. Enda kom að því að verð a áli tók að lækka hratt á ný. Nú hefur það nánast samfellt farið lækkandi allt frá því um mitt ár 2011. Og það er þessi verðlækkun sem er að valda álfyrirtækjunum miklum vandræðum.

Ekkert lát virðist á offramboðinu

Skiptar skoðanir eru um það hvenær álmarkaðir muni aftur komast í jafnvægi. Þ.e. hversu mikið eftirspurnin þarf að aukast eða framboðið að minnka til að álverð hækki umtalsvert. Þetta skiptir gríðarlegu máli því nú eru a.m.k. 35-40% allra álvera í heiminum rekin með tapi.

Þegar spár nokkurra helstu greiningaraðila eru skoðaðar sést að margir þeirra álíta að það muni ganga afar hægt að draga almennilega úr offramboðinu. Og því ekki að búast við umtalsverðum verðhækkunum í bráð.

Þessar spár koma bæði til af því að álbirgðir virðast enn vera að aukast og of mikil tregða er hjá álfyrirtækjunum að draga almennilega úr framleiðslunni. Þar að auki virðist álframleiðslan í Kína enn á fullri ferð - jafnvel á methraða. Þess vegna gæti álverð haldist mjög lágt í nokkur ár. Ennþá svartsýnni spár segja að svo verði jafnvel í heilan áratug. Ef það rætist gætu afleiðingarnar orðið dramatískar, eins og nánar verður vikið að hér á eftir.

Svört skýrsla Boston Consulting Group

Dökku ástandinu í áliðnaðinum er lýst með nokkuð skýrum hætti í skýrslu sem kom út fyrr í sumar (2013) á vegum Boston Consulting Group (BCG). Hjá BCG sjá menn litla ástæðu til bjartsýni og telja að verulegar líkur séu á að ástandið í áliðnaðinum eigi enn eftir að versna.

Í skýrslunni er m.a. tekið svo til orða að framundan séu margar andvökunætur hjá stjórnendum álfyrirtækjanna. Þegar tillit er tekið til verðbólgu er álverð í dag orðið lægra en það var fyrir um áratug, þ.e. um það leiti sem uppsveiflan í hrávörugeiranum var að byrja. Með vísan til þessa er stundum sagt að álið hafi gjörsamlega misst af hrávöru-uppsveiflunni. Og það þrátt fyrir að notkun Kínverja á áli hafi fjórfaldast á einungis áratug! Öllu verra er þó að BCG álítur verulega hættu á að lítt muni takast að þoka álverði upp á við á næstu árum - gríðarlega erfitt og tímafrekt verði að vinda ofan af offramboðinu.  

Erfið staða í áliðnaðinum getur haft dramatískar afleiðingar

Erfiðleikarnir í áliðnaðinum koma illa við stóru vestrænu álfyrirtækin. Lágt álverð hefur leitt til lækkandi hlutabréfaverðs álfyrirtækja og lækkunar á lánshæfiseinkunn þeirra.

Í þessu sambandi má t.d. nefna að í júní sem leið (2013) lækkaði Moody's lánshæfismat Alcoa. Skuldabréf útgefin af Alcoa nú skilgreind sem Baa3, þ.e. í ruslflokki. Moody's álítur sem sagt öruggara að lána Landsvirkjun peninga heldur en Alcoa.

Svo vill til að Alcoa er eina álfyrirtækið sem er í bandarísku Dow Jones vísitölunni (DJIA) í kauphöllinni í New York. Á síðustu mánuðum hefur farið að bera á spádómum um að lágt hlutabréfaverð og lækkandi lánshæfismat Alcoa muni brátt verða til þess að hlutbréfin verði tekin út úr Dow Jones vísitölunni.

Það gæti haft slæmar afleiðingar fyrir fyrirtækið. Brotthvarf Alcoa úr DJIA myndi vafalítið leiða til þess að margir lífeyrissjóðir og hlutabréfasjóðir myndu þá selja bréf sín í fyrirtækinu og flestir eftirsóttustu stjórnendur fyrirtækisins sennilega koma sér annað. Í þessari sviðsmynd er talið mögulegt að Alcoa yrði skipt upp. Alcoa á einmitt stærsta álverið á Íslandi og ef þessi atburðarás yrði að veruleika kæmi hugsanlega nýr eigandi að álverinu á Reyðarfirði.

Þessi framtíðarsýn vegna Alcoa kann að vera full svartsýn eða dramatísk. En það er engu að síður svo, eins og áður sagði, að 35-40% allra álvera í heiminum eru nú rekin með tapi og hlutfallið kann reyndar að vera hærra. Önnur 10-15% eru rekin nokkurn veginn á sléttu og því má lítið út af bera til að meira en helmingur áliðnaðarins verði í taprekstri. Hvort það rætist verður að koma í ljós, en miðað við áðurnefnda skýrslu BCG virðist a.m.k. ólíklegt að ástandið þarna skáni á næstunni.

Til að komast hjá því að lenda í spíral versnandi lánskjara og skortsölu virðist sem álfyrirtækin hreinlega verði að draga úr framleiðslu. Þess vegna megum við væntanlega búast við lokun álvera og frestun á fyrirhuguðum nýjum verkefnum. Einnig gæti myndast þrýstingur á stjórnvöld um að stuðla að lægri sköttum og lægra raforkuverði til álvera - til að komast hjá lokun þeirra. Sú þróun er t.a.m. orðin áberandi í bandaríska áliðnaðinum á svæðum þar sem álverin eru stórir vinnuveitendur í fremur fámennum samfélögum.

Eftir stendur sú spurning hvort einhverjar af þessum aðgerðum muni ná til Íslands? Mun eitthvert álveranna hér daga úr framleiðslu sinni - eða jafnvel hætta starfsemi?

Áliðnaðurinn hefur mikil áhrif á Ísland

Áliðnaðurinn á Íslandi notar rúmlega 70% af allri raforku sem hér er framleidd. Tekjur íslensku raforkufyrirtækjanna af þeirri raforkusölu ráðast verulega af álverði - vegna þess að í raforkusölusamningunum við álfyrirtækin hér hefur í gegnum tíðina tíðkast að verðið á raforkunni sé tengt álverði á heimsmarkaði.

Slík tenging er álfyrirtækjunum hagstæð - hún dregur umtalsvert úr áhættu þeirra. Um leið leggur slík tenging aukna áhættu á íslensku orkufyrirtækin. Lágt álverð kemur ekki aðeins niður á afkomu stóru íslensku raforkufyrirtækjanna heldur dregur það líka úr gjaldeyristekjum íslenska hagkerfisins og heldur þannig aftur af styrkingu íslensku krónunnar. Ástandið á álmörkuðum er því áhyggjuefni fyrir okkur Íslendinga.

Í þessu sambandi er þó ánægjulegt að síðustu árin hefur Landsvirkjun haft þá stefnu að draga úr álverðstengingu í raforkusölusamningum Landsvirkjunar og álfyrirtækjanna. Þegar litið er til baka má vera ljóst að þá stefnu er fyrst og fremst að rekja til núverandi forstjóra fyrirtækisins, sem tók við því starfi árið 2009. Þessari stefnu hefur verið fylgt markvisst í verki; á síðustu fjórum árum hefur hlutfall álverðstengingar í raforkusamningum Landsvirkjunar farið úr um 70% og í um 45%. Við þær aðstæður sem nú ríkja á álmörkuðum ætti öllum að vera ljóst hversu mikilvæg þessi breyting er.

----------------------

Á komandi vikum og mánuðum mun ég fjalla nánar um horfurnar í áliðnaðinum. Þar verður m.a. sagt ítarlegar frá umræddri skýrslu BCG, sem dregur upp all hrikalega sýn á vestræna áliðnaðinn. Einnig verður fjallað um það hvernig Kína getur nánast leikið sér að því að ráða þróuninni í áliðnaðinum á næstu árum. Í þessari umfjöllun um áliðnaðinn kann líka að vera tilefni til að fjalla um ótrúlegan klaufaskap þáverandi stjórnenda og stjórnarmanna Orkuveitu Reykjavíkur og HS Orku þegar fyrirtækin gerðu orkusamninga við Norðurál vegna fyrirhugaðs álvers Century Aluminum í Helguvík. Auk þess verður sagt frá því hvernig álver Century Aluminum í Bandaríkjunum skila hagnaði þó svo raforkuverð sé um 33-35 USD/MWst. Á sama tíma greiðir álver fyrirtækisins í Hvalfirði líklega nálægt 25 USD/MWst. Sem er sennilega helsta ástæða þess hversu mjög Michael Bless, forstjóri Century, og aðrir stjórnendur þar á bæ eru duglegir að mæra álver fyrirtækisins í Hvalfirði. Loks verður spurningunni svarað; spurningunni sem sett var fram hér í titli greinarinnar: Hvaða álver á Íslandi lokar fyrst?

Sviptingar í áliðnaðinum

„Seint á síðasta ári (2007) var Alcan keypt af risafyrirtækinu Rio Tinto Group. Fyrir litla 38 milljarða USD, sem mörgum þótti all hressilegt. [...] Spurning hvort Rio Tinto hafi hugsanlega greitt full mikið fyrir bitann? [...] Og sé hugsanlega að lenda í fjárhagskröggum vegna kaupanna?“

Versta viðskiptaákvörðun sögunnar

Tilvitnunin hér að ofan er af Orkublogginu frá því október 2008, um það leyti sem íslenska bankakerfið var að falla líkt og spilaborg. Og það reyndist sannarlega svo að námufyrirtækið Rio Tinto hafði borgað alltof mikið fyrir álfyrirtækið Alcan. Ákvörðunin um þau kaup hefur meira að segja af sumum verið kölluð einhver versta viðskiptaákvörðun sögunnar.

Það liðu þó næstum heil fimm ár þar til stjórnendur Rio Tinto viðurkenndu að þarna hefðu menn stigið mikið feilspor. Fyrirtækið byrjaði að vísu hægt og rólega að færa niður eignir sínar strax árið 2009 vegna endurmats á verðmæti Alcan. Og fleiri slíkar niðurfærslur komu næstu árin. En þeim fylgdu jafnan bjartsýnar yfirlýsingar frá forstjóranum, Tom Albanese, og stjórn Rio Tinto þess efnis að brátt myndi rætast úr og álverð stefna upp á við á ný. Samt var nokkuð augljóst að þar var ekkert í hendi. Jafnvel þvert á móti. 

Kínverjum hafði nefnilega hugkvæmst að byggja sínar eigin álbræðslur og það í stórum stíl. Álframleiðsla kínversku fyrirtækjanna jókst hratt og framboð af áli í heiminum varð orðið umtalsvert meira en eftirspurnin. Líkurnar á því að verð á áli færi brátt aftur yfir 3000 USD/tonn voru því varla miklar. Og það fór svo að í dag er álverð undir 2000 USD/tonn. Það skapar áliðnaðinum víða um heim vandræði, því álframleiðslan er víða ekki að skila hagnaði þegar verðið er svo lágt.

Erfiðir tímar hjá vestrænu álrisunum

Menn greinir á um það hversu alvarleg staðan í áliðnaðinum er nú um stundir. En vegna þess hversu álverð er lágt má búast við að stór hluti allra álvera á Vesturlöndum séu rekin með tapi og lokanir óhagkvæmustu álveranna blasir við. Það er meira að segja svo að þrátt fyrir að álverin þrjú hér á Íslandi séu sennilega í hópi þeirra hagkvæmustu í heiminum er ólíklegt að þau séu öll rekin með hagnaði nú um stundir.

Jafnvel þó svo bjartsýni kunni að ríkja um langtímahorfur í áliðnaðinum eru sem sagt blikur þar á lofti nú um stundir. Það var loksins í byrjun þessa árs (2013) að Albanese og stjórn Rio Tinto viðurkenndu mistökin sem gerð höfðu verið við kaupin á Alcan. Albanese var látinn taka pokann sinn og litlir 12 milljarðar USD í viðbót voru skafnir af efnahagsreikningi Rio Tinto. Þar með höfðu eignir fyrirtækisins verið færðar niður um 24-25 milljarða USD vegna kaupanna á Alcan. Sem merkir að 2/3 af kaupverðinu var fokið útí buskann.

Albanese gat þó huggað sig við það að feilsporið að kaupa Alcan á ofurverði skilaði honum dágóðum skildingi persónulega. Bara kaupárið 2007 fékk hann litlar 12 milljónir USD í bónusgreiðslur fyrir að yfirbjóða alla aðra fyrir hönd Rio Tinto og landa kaupunum á Alcan. Laun ofurforstjóranna hjá sumum stærstu fyrirtækjum heimsins virðast alltaf vera þakklæti, sama hvernig fer.

Fær álverið í Straumsvík nýjan eiganda?

Í stað Albanese er Ástralinn Sam Walsh nú orðinn forstjóri yfir Rio Tinto. Walsh hefur mun meiri áhuga á járni en áli og ýmis teikn eru á lofti um að Rio Tinto hyggist losa sig við a.m.k. hluta álframleiðslunnar. Þetta gæti snert okkur Íslendinga með ýmsum hætti. Niðurstaðan gæti t.d. orðið sú að álver Rio Tinto Alcan í Straumsvík skipti um eiganda.

Það er reyndar svo að við erum strax farin að finna fyrir áherslubreytingunum hjá Rio Tinto. Nýlega bárust fréttir af því að Straumsvíkurverið hyggist ekki fara í þær miklu endurbætur sem til stóð. Þar hafði verið ákveðið að auka álframleiðsluna um nær 20 %; fara úr 190 þúsund tonnum í 230 þúsund tonna ársframleiðslu. Af fréttum núna upp á siðkastið má aftur á móti ráða að framleiðsluaukningin verði einungis innan við helmingur af því sem til stóð.

Hér má einnig hafa í huga að ef eitthvert álveranna á Íslandi er að tapa peningum þessi misserin er það sennilega álverið í Straumsvík. Raforkuverðið þar á bæ er með mun minni tengingu við álverð heldur en hjá álveri Norðuráls/Century í Hvalfirði og álveri Fjarðaáls/Alcoa á Reyðarfirði. Það kemur til af því að í endurnýjuðum raforkusamningum við Straumsvíkurverið hefur Landsvirkjun réttilega lagt áherslu á að minnka áhættu Landsvirkjunar - með því að draga úr álverðstengingunni. Þess vegna hefur mikil lækkun á álverði undanfarið síður bitnað á Landsvirkjun en ella hefði verið. En þess í stað lagst af meiri þunga á Straumsvíkurverið sjálft, þ.e. á Rio Tinto Alcan.

Eins og áður segir þá virðist hinn nýi forstjóri Rio Tinto vilja draga verulega úr álframleiðslu Rio Tinto samsteypunnar. Sú stefna og vandræðagangurinn í Straumsvík gæti bent til þess að líkur séu á að Rio Tinto gæti hugsað sér að losna við Straumsvíkurverið. Auðvitað má þó vel vera að Rio Tinto vilji þreyja þorrann og eiga Straumsvíkurverið áfram. En ef við lesum í vísbendingarnar virðist vel mögulegt að Straumsvíkurverið verði selt. Og þá er auðvitað áhugavert að velta fyrir sér hver gæti orðið kaupandinn.

Kemur Chalco til Íslands?

Það virðist harla ólíklegt að hin stærstu álfyrirtækin, Alcoa og Rusal, hafi áhuga á að bæta í álframleiðslu sína nú um stundir. Þannig að þau koma sennilega ekki til greina sem kaupandi að álverinu í Straumsvík eins og staðan er núna. Aftur á móti er mögulegt að fjórða stærsta álfyrirtæki heimsins gæti hugsað sér að eignast álverið í Straumsvík. Þar er um að ræða kínverska ríkisfyrirtækið og álrisann Chalco.

Undanfarið hafa fréttir borist af því að kínversku ríkisolíufélögin CNOOC og Sinopec séu áhugasöm um olíuleit á Drekasvæðinu. Og eins og kunnugt er er kínverska ríkisfyrirtækið ChemChina með veruleg umsvif á Íslandi. Það fyrirtæki er langstærsti hluthafinn í China National Bluestar Group, sem er móðurfélag Elkem. Elkem er eigandi járnblendiverksmiðjunnar á Grundartanga. Stór kínversk ríkisfyrirtæki virðast sem sagt tilbúin að horfa til Íslands. Það kæmi því varla á óvart ef Chalco væri með Straumsvík í sigti. 

Straumsvík gæti verið betri kostur en Helguvík fyrir Century

Þessar vangaveltur um Chalco eru vissulega einungis getgátur og sá sem þetta skrifar hefur nákvæmlega engar heimildir fyrir því að Chalco sé að spá í álverið í Straumsvík. Og sennilega væri mun líklegra að það yrði fremur bandarískt álfyrirtæki sem sæi áhugavert tækifæri í að eignast Straumsvíkurverið.

Hér er átt við Century Aluminum. Sem á álverið í Hvalfirði (Norðurál) og er með svissneska hrávörurisann og gullmylluna Glencore Xstrata sem langstærsta hluthafann. Í því sambandi er kannski vert að minnast þess, hér í framhjáhlaupi, að í liðinni viku andaðist á sjúkrabeði í Sviss hinn landflótta stofnandi Glencore; Marc Rich. Saga Glencore er öll hin æsilegasta og ætti að vera öllum kunn sem áhuga hafa á olíu-, málma- og hrávörumörkuðum heimsins.

Undanfarið hafa borist fréttir sem benda til þess að ennþá sé langt í að nýtt álver Century rísi í Helguvík. Þó svo atburðarásin þar virðist fyrst og fremst tengjast lágu álverði og óvissu um raforkuöflun hér á landi, er þó vert að hafa í huga að þarna kunna nýleg viðskipti vestur í Bandaríkjunum einnig að hafa veruleg áhrif. Er þá átt við viðskipti Century Aluminum í bæði Kentucky og Vestur-Virginíu, þar sem fyrirtækið hefur sýnt talsverð klókindi í að losna undan raforkusamningum sem Century hefur þótt íþyngjandi. Þeir snúningar hafa gert Century kleift að hækka arðsemina í álframleiðslu sinni vestra. En hafa á móti eðlilega bitnað illa á raforkufyrirtækjunum þar.

Endaði Helguvík vestur í Kentucky?

En jafnvel þó svo  Straumsvíkurverið kunni að vera betri kostur fyrir Century en nýtt álver í Helguvík er ekki víst að Century sé neitt að flýta sér í svo stórar fjarfestingar hér. Í því sambandi er áhugavert að fyrirtækið er nýbúið að taka yfir 200 þúsund tonna álver sem Rio Tinto Alcan átti vestur í Kentucky í Bandaríkjunum (Sebree).

Þar með virðist ólíklegt að Century hafi lengur áhuga á að endurræsa álver sitt í Vestur-Virginíu (Ravenswood), sem hætti starfsemi árið 2009 sökum þess að raforkuverðið þar þótti of hátt og álbræðslan óhagkvæm. Einnig hafa þessi kaup á Sebree mögulega dregið úr áhuga Century á frekari fjárfestingum á Íslandi í bili - og þar með Helguvík.

Það er reyndar svo að tilþrif Century Aluminum undanfarið vestur í Kentucky og Vestur-Virginíu sýna vel hversu áhættusamt það getur verið fyrir orkufyrirtæki að verða mjög háð álverum um raforkusölu. Í þessum tilvikum er um að ræða orkufyrirtæki sem eru í opinberri eigu og selja um 70% af raforkuframleiðslu sinni til álvera. Það eitt og sér minnir mjög á Landsvirkjun. Þessi umræddu bandarísku orkufyrirtæki þurfa nú að horfast í augu við að missa af gríðarlegum tekjum.

Það væri tilefni til að fjalla hér nánar um snúninga Century þarna vestra og deilurnar um raforkuverðið til álvera fyrirtækisins þar (Ravenswood, Sebree og nú síðast deilur vegna álversins í Hawesville). Slík umfjöllun bíður betri tíma. En það er svo sannarlega óhætt að segja að það séu miklar sviptingar í áliðnaðinum þessa dagana. Og þessar sviptingar ættu að minna okkur á gríðarlegt mikilvægi þess að setja ekki öll eggin í sömu körfuna og setja verðmætasköpun í forgang.

Setjum verðmætasköpun í forgang

Í síðustu grein höfundar hér á viðskiptasíðu mbl.is var bent á að með útflutningi á raforku sé unnt að fá a.m.k. 30% hærra verð fyrir íslenska raforku heldur en stóriðjan hér er að greiða. Þetta myndi auka framleiðni í orkugeiranum hér umtalsvert. 

Þarna var vel að merkja tekið mið af almennu markaðsverði á raforku í Evrópu. Ef við göngum skrefi lengra og reynum að nýta okkur þau tækifæri sem bjóðast grænni raforku í Evrópu sést að tækifærin til að auka framleiðni í raforkuframleiðslunni hér og verðmætasköpun á hverja framleidda orkueiningu kunna að vera miklu meiri. Slíkt væri til þess fallið að stuðla að traustum hagvexti hér, sem myndi skila sér í langtíma hækkun kaupmáttar á Íslandi og bættum lífskjörum.

Ísland er raforkustórveldi

Miðað við fólksfjölda er Ísland sannkallað raforkustórveldi. Engin þjóð í heiminum framleiðir nándar nærri eins mikið af rafmagni eins og Íslendingar (þ.e. miðað við fólksfjölda eða per capita). Norðmenn með allt sitt mikla vatnsafl koma næstir, en eru þó einungis hálfdrættingar á við okkur. Langt þar á eftir koma nokkur önnur vatnsaflsríki og stóru jarðgasframleiðsluríkin við Persaflóann.

Helsta ástæða þess að við framleiðum svo mikla raforku er að hér er unnt framleiða raforku með afar hagkvæmum hætti og það í óvenjulega miklu magni miðað við stærð þjóðarinnar. Öll raforkuframleiðslan á Íslandi er vel að merkja fengin með nýtingu endurnýjanlegra auðlinda (vatnsafls og jarðvarma). Og ennþá er nokkuð langt í að við höfum virkjað alla hagkvæmustu virkjunarkostina hér. Það er því vara ofsagt að Ísland er sannkallað raforkustórveldi - og að auki grænt raforkustórveldi.

Þetta skapar Íslandi sérstöðu og mikil tækifæri. Við erum nefnilega ekki bara með mikla og græna orku, heldur sjáum við líka fram á möguleika til að nýta okkur nálægðina við mjög áhugaverða raforkumarkaði. Markaði þar sem raforkuverð er með því hæsta í heiminum og þar að auki greitt sérstaklega fyrir græna orku. Okkar stóra tækifæri snýr að raforkumörkuðunum í næsta nágrenni við okkur. Þ.e. í vestanverðri Evrópu.

Raforkuverð í Evrópu hefur þrefaldast 

Á síðustu tíu árum eða svo hafa orðið geysilegar breytingar á raforkumörkuðum víða um heiminn og þá einkum og sér í lagi í Evrópu. Það má jafnvel tala um straumhvörf eða vatnaskil í þessu sambandi. Í mörgum löndum Evrópu hefur heildsöluverð á raforku þrefaldast á einungis um áratug. Það er mun meiri hækkun en víðast hvar annars staðar í heiminum.

Ástæða þessara verðhækkana á evrópskum raforkumörkuðum er fyrst og fremst hækkandi kolaverð og hár kostnaður í gasvinnslu í Evrópu og nágrenni. Langmest af raforkunni í álfunni kemur frá þessum tveimur orkugjöfum (kolum og jarðgasi) og svo kemur kjarnorkan í þriðja sæti. Hækkun á stálverði hefur einnig stuðlað að hækkandi raforkuverði (stálverð hefur mikið að segja um kostnað við að endurnýja og byggja ný raforkuver af því tagi sem Evrópa þarf að reiða sig svo mjög á). 

Verðþróunin síðustu tíu árin eða svo hefur sem sagt gert evrópska raforkumarkaði mjög áhugaverða fyrir raforkuframleiðendur sem geta framleitt raforku með óvenju hagkvæmum hætti. Fyrir okkur skiptir líka miklu máli að aðildarríki Evrópusambandsins vinna að því að auka hlutfall endurnýjanlegrar orku í orkunotkun sinni. Sú stefna skapar enn meiri eftirspurn í Evrópu eftir endurnýjanlegri raforku en ella væri. Þetta hentar Íslandi fullkomlega.

Þessi þróun er líkleg til að gefa okkur Íslendingum einstakt tækifæri til að auka verðmætasköpun og framleiðni í raforkuframleiðslunni hér. Ef við nýtum okkur þessi tækifæri mun það hafa jákvæð áhrif á langtímahagvöxt á Íslandi og bæta lífskjör. Um leið myndu skapast möguleikar til meiri fjölbreytni í íslensku atvinnu- og efnahagslífi en við höfum kynnst fram til þessa.

Tækifærið í hnotskurn

Ef íslenska raforkan væri að skila ámóta verðmætum eins og gerist víðast hvar annars staðar í Evrópu væru orkuauðlindirnar okkur efnahagslega margfalt mikilvægari en verið hefur. Að auki myndum við þá eiga áhugavert tækifæri til að nýta ekki aðeins vatnsafl og jarðvarma, heldur einnig vindorkuna sem fram til þessa hefur blásið óbeisluð um landið. Til að átta sig betur á þessum áhugaverðu tækifærum okkar er kannski einfaldast að setja upp ákveðið dæmi.

Hér verður miðað við að íslensku raforkufyrirtækin myndu á næstu tíu árum eða svo auka raforkuframleiðsluna um 5 TWst. Fyrst yrði þó tekin formleg ákvörðun um lagningu rafstrengs milli Evrópu og Íslands (sem gæti flutt sambærilegt raforkumagn) og lokið við alla nauðsynlega samninga þar að lútandi. Þessi orkunýtingarstefna væri sem sagt hluti af nákvæmri áætlun sem hefði verðmætasköpun og aukna framleiðni að leiðarljósi.

Þær forsendur um raforkuverð og hagnaðarskiptingu sem hér verður miðað við eru hinar sömu og ýmsir aðrir greinendur hafa stuðst við. Í því sambandi má vísa til nýlegrar skýrslu McKinsey, en einnig er horft til verðlags, reglna og orkustefnu ríkja í vestanverðri Evrópu.

Helstu forsendurnar sem miðað er við eru eftirfarandi: Í fyrsta lagi að kostnaður við að byggja og framleiða raforku frá nýju vindorkuveri út af ströndinni í vestanverðri Evrópu sé sem nemur u.þ.b. 150 USD/MWst (og slíkum vindorkuverum sé tryggt lágmarksverð sem þessu nemur). Í öðru lagi að kostnaður við nýja raforkuframleiðslu á Íslandi sé um 40 USD/MWst (þá er einkum litið til jarðvarma; ennþá er sennilega unnt að virkja eitthvað vatnsafl hér umtalsvert ódýrara). Og í þriðja lagi að flutningskostnaður um sæstreng yrði nálægt 40 USD/MWst.

Þar með væri kostnaður við íslenska raforku komin til Evrópu nálægt því að vera 80 USD/MWst (þess má geta að þessi kostnaður yrði sennilega fremur minni en meiri en umrædd upphæð). Það er um 70 USD/MWst ódýrara en að framleiða raforkuna með nýju evrópsku vindorkuveri, eins og mörg lönd í vestanverðri Evrópu stefna að að gera í stórum stíl. Íslenska raforkuframleiðslan myndar þess vegna mismun eða hagnað, miðað við evrópsku vindorkuna, sem nemur um 70 USD/MWst. Og það er vel raunhæft að semja megi um að íslenska raforkan komi inn á evrópskan orkumarkað á sambærilegum kjörum eins og vindorkan.

Tekið skal fram að ef t.d. væri miðað við þær reglur sem gilda í sumum löndum Evrópu um nýja sólarorku eða nýja jarðvarmaorku væri munurinn (hagnaðurinn) ennþá meiri íslensku raforkunni í vil. En sá sem þetta ritar álítur skynsamlegra og varfærnara að miða við vindorkuna. Af því hún er sú tegund endurnýjanlegrar orku sem mörg Evrópuríkin leggja mesta áherslu á og nota þess vegna oft sem viðmið.

Skemmst er frá því að segja að miðað við ofangreindar forsendur má ætla að umrædd raforkusala á 5 TWst frá Íslandi til Evrópu myndi skila rúmlega 330 milljónum USD í hreinan hagnað. Þá er bæði búið að draga frá raforkutap um strenginn og að sjálfsögðu líka kostnað við flutning um strenginn. Síðast en ekki síst er hér líka búið að draga frá fjármagnskostnað vegna þeirra nýju virkjana sem þyrfti að byggja hér til að hafa 5 TWst til ráðstöfunar til útflutnings. Nettóhagnaðurinn er um 330 milljónir USD.

330 milljónir USD til skiptanna 

Þarna yrði sem sagt til hagnaður upp á um 330 milljónir USD. Ef umrædd raforka yrði aftur á móti seld til nýrrar stóriðju hér á íslandi má gera ráð fyrir að hagnaðurinn yrði í mesta lagi fáeinar milljónir USD (tekjurnar þar yrðu nálægt 125 milljónum USD miðað við raforkuverð upp á 25 USD/MWst, en það er sennilega nálægt hámarksverði sem ný stóriðja eins og áliðnaður væri tilbúin að greiða og kann að vera unnt að útvega með ódýrasta vatnsaflinu). Það er því ekki fjarri lagi að tilvist sæstrengsins væri að skila viðbótarhagnaði sem væri nálægt 320 milljónum USD umfram það sem væri ef þessi raforka færi til nýrrar stóriðju.

Til samanburðar má hafa í huga að á síðasta ári (2012) voru allar tekjur Landsvirkjunar vegna raforkusölu um 340 milljónir USD og það vegna sölu á um rúmlega 12 Twst af raforku. Raforkuframleiðsla og -sala um sæstreng, sem næmi um 5 TWst, gæti sem sagt skilað nýjum hagnaði sem væri nánast jafn mikill eins og heildartekjurnar eru af allri raforkuvinnslu Landsvirkjunar upp á meira en 12 TWst.

Hreinn hagnaður til Íslands gæti verið 20 milljarðar ISK árlega 

Ekki er rökrétt að allur umræddur hagnaður (330 milljónir USD) félli í skaut íslensku raforkuframleiðendunum. Til að verkefnið sé framkvæmanlegt er nauðsynlegt að tryggja að þau verð og viðmiðanir sem gilda á viðkomandi evrópsku markaðssvæði nái til íslensku raforkunnar. Til að stuðla að slíkum samningum væri eðlilegt að hluti hagnaðarins rynni til evrópsku samstarfsaðilanna. Að öðrum kosti væri varla sérstaklega áhugavert fyrir t.d. bresk stjórnvöld að íslensk orka kæmi inn á markaðinn þar (þau gætu þá allt eins einblínt alfarið á uppbyggingu vindorku og annarra kosta heimafyrir).

Þarna er sem sagt mikilvægt að gæta að hinum ýmsu hagsmunum til að tryggja að verkefnið sé framkvæmanlegt og það með sem allra minnstri áhættu. Hugsanlega má gera ráð fyrir að a.m.k. helmingur hagnaðarins félli til íslensku raforkuframleiðendanna. Í ofangreindu dæmi myndi það merkja að árlegur hagnaður íslensku orkufyrirtækjanna vegna sölu á 5 TWst árlega yrði að lágmarki um 165 milljónir USD. Hagnaður íslensku raforkufyrirtækjanna af sölu á þessum 5 TWst yrði sem sagt um 20 milljarðar ISK eða jafnvel meira.

Samanburður við áliðnaðinn á Íslandi er athyglisverður

Það getur verið fróðlegt að setja ofangreinda tölu (20 milljarða ISK hagnaðarauka íslensku raforkufyrirtækjanna) í samhengi við áliðnaðinn á Íslandi. Þá er eðlilegt að miða við upplýsingar frá Samáli (sem eru samtök álfyrirtækjanna hér) og ársreikninga álfyrirtækjanna.

Samkvæmt Samáli greiddi áliðnaðurinn rétt tæpa 5 milljarða ISK í opinber gjöld á síðasta ári (2012). Öll laun og launatengd gjöld sem áliðnaðurinn greiddi það ár voru um 14,5 milljarðar ISK.

Umræddur árlegur aukahagnaður íslensku raforkufyrirtækjanna vegna útflutnings á 5 TWst sem hér er álitinn raunhæfur (20 milljarðar ISK) er því um fjórföld sú upphæð sem álfyrirtækin þrjú greiddu í opinber gjöld árið 2012. Og þetta er um 40% hærri upphæð en öll laun og launatengd gjöld sem álfyrirtækin greiddu umrætt ár. Þessi aukahagnaður er sem sagt umtalsverð upphæð.

Til að gera samanburðinn ennþá áþreifanlegri getur verið fróðlegt að bera þennan aukahagnað saman við t.d. öll laun og launatengd gjöld stærsta álversins hér; álver Alcoa Fjarðaáls á Reyðarfirði. Þá sést að umræddur aukahagnaður upp á 20 milljarða ISK (sem er sá hagnaður sem íslensku raforkufyrirtækin myndu geta haft af 5 TWst raforkusölu til Evrópu) er um fjórföld sú upphæð sem álver Alcoa á Reyðarfirði greiðir árlega í laun og launatengd gjöld. Þetta má sjá af síðasta ársreikning Alcoa Fjarðaáls, sem er vegna rekstrarársins 2011.

Áliðnaðurinn hér yrði áfram mikilvæg og öflug atvinnugrein

Með þessum samanburði er sá sem þetta skrifar ekki með nokkrum hætti að gera lítið úr áliðnaðinum. Enda myndi sá iðnaður starfa áfram í samræmi við þá samninga sem þar hafa verið gerðir. Og áfram vera til þess fallin að stuðla að margskonar verðmætasköpun í atvinnulífinu og uppbyggingu á ýmissi þjónustu við þann iðnað. Þar er um að ræða mikilvægan hluta af íslensku efnahagslífi, sem mun efalítið blómstra áfram.

Höfum líka í huga að þó svo við flyttum út raforku sem næmi um 5 TWst á ári væri áliðnaðurinn ennþá lang umsvifamestur í notkun á íslenskri raforku. Hlutfall áliðnaðarins þar er nú hátt í 75% (árleg raforkunotkun áliðnaðarins er um 12,5 TWst). Það hlutfall yrði ennþá mjög hátt þó svo 5 TWst bættust hér við árlega raforkuframleiðslu og ekkert af því færi til áliðnaðar. Þar með yrði hlutfall álveranna í raforkunotkuninni um 55%. Sem væri sennilega skynsamleg þróun, því það er varla heppilegt að íslenskur orkuiðnaður sé eða verði um of háður einni atvinnugrein.

Raforkuverð til almennings á Íslandi þyrfti ekki að hækka

Í umræðu um þessi mál hefur sá sem þetta skrifar oft heyrt sjónarmið þess efnis að svona tenging við evrópskan raforkumarkað sé til þess fallin að snarhækka raforkuverð hér innanlands. Og draga þar með kraft úr íslenskum fyrirtækjum og skerða kaupmátt okkar landsmanna.

Þessar áhyggjur eru kannski skiljanlegar, en eru sennilega óþarfar. Ein rök fyrir því má t.d. sjá svart á hvítu á vef Orkuveitu Reykjavíkur. Mjög stór hluti af rafmagnsreikningnum er kostnaður vegna flutnings (Landsnet) og dreifingar (OR) auk skatta (vsk). Sjálft raforkuverðið er ekki nema innan við helmingur af heildarverðinu. Og aðeins rétt rúmlega þriðjungur af öllum þeim kostnaði sem birtist okkur á rafmagnsreikningnum. Þess vegna myndi jafnvel umtalsverð hækkun á heildsöluverð á raforku hér hafa takmörkuð áhrif á rafmagnsreikninginn. Þau áhrif mætti að auki færa til baka með ýmsum hætti ef það væri talið æskilegt, t.d. með lækkun á virðisaukaskatti á raforku. Ýmis svipuð úrræði væru möguleg gagnvart fyrirtækjunum.

Það er reyndar mögulegt að raforkuverð til almennings og fyrirtækja hér myndi alls ekki hækka neitt eða nánast ekki neitt þrátt fyrir kapal milli Evrópu og Íslands. Mögulega yrðu samningar um raforkusöluna um sæstrenginn með þeim hætti að þar yrði samið um tiltekið magn sem færi langt með að fullnýta flutningsgetu strengsins. Við þær aðstæður myndi raforkumarkaðurinn hér innanlands áfram verða afar líkur því sem verið hefur. Sem sagt verða fyrir litlum sem engum verðáhrifum frá strengnum.

Þarna er vissulega uppi nokkur óvissa um verðþróunina hér. Að sjálfsögðu yrði nákvæm athugun á umræddu álitamáli hluti af þeirri greiningarvinnu sem ráðist yrði í áður en ákvörðun yrði tekin um að byggja upp tengingu við annan raforkumarkað. En í fljótu bragði virðist ekki ástæða til að ætla að sæstrengur af þessu tagi myndi hækka raforkuverð hér að ráði. Fyrir nútímalegt samfélag eins og hið íslenska, þar sem frjáls viðskipti eru almennt álitin þjóðfélagslega hagkvæm, er reyndar vandséð að það sé æskilegt fyrir okkur að halda í hinn aflokaða og þar með þrönga og samkeppnishamlandi íslenska raforkumarkað.

Margvísleg jákvæð áhrif á íslenskt samfélag

Rétt er að útskýra nánar hvernig áhrif útflutningur á takmökuðum hluta íslensku raforkuframleiðslunnar gæti haft á íslenskt samfélag. Miðað við 5 TWst gæti hagnaður af sölunni orðið nálægt 20 milljörðum ISK á ári, eins og áður kom fram, og jafnvel meiri. Þetta myndi gjörbreyta rekstrarumhverfinu í raforkuframleiðslu á Íslandi, en gæti líka haft margvísleg önnur jákvæð áhrif á íslenskt samfélag.

Það er áhugavert að velta fyrir sér hvað gera ætti við þennan hagnað sem þarna myndi bætast við á hverju ári sem arður inn í íslenskt samfélag. Þessa fjárhæð mætti nýta með ýmsum hætti. Þar væri hægt að setja í forgang að greiða upp skuldir Landsvirkjunar. Eða að þessi hagnaður rynni sem skattar og arður til ríkisins og annarra eigenda raforkufyrirtækjanna hér, sem fyrst og fremst eru opinberir aðilar. Þann ávinning mætti nota til að lækka skuldir ríkissjóðs og sveitarfélaga, lækka skatta á almenning og fyrirtæki og/eða til framkvæmda í t.d. heilbrigðis- og menntamálum.

Áhugaverð tækifæri fyrir nærsamfélög virkjana

Þar að auki má hugsa sér að gerðar yrðu lagabreytingar sem miðuðu að því að nærsamfélög virkjananna myndu sérstaklega fá að njóta hluta þessa hagnaðar. Í því sambandi er gott að hafa í huga það sem nefnt var hér að ofan, að allar launagreiðslur álvers Alcoa á Reyðarfirði nema um 5 milljörðum ISK á ári.

Segjum sem svo að hér yrði komið á skatta- eða auðlindalöggjöf sem tryggði að nærsamfélög virkjana fengju t.d. fjórðung af þeim hagnaði sem útflutningur á raforkunni myndi skapa. Þar væri um að ræða fjárhæð sem væri fjórðungur af um 20 milljörðum ISK eða sem nemur 5 milljörðum ISK. Þetta er nánast sama upphæð eins á öll laun og launatengd gjöld sem álver Alcoa við Reyðarfjörð greiðir. Þetta væri líka nánast sama upphæð og öll þau opinberu gjöld sem allur áliðnaðurinn hér greiddi á liðnu ári.

Þessi leið myndi bæði geta þjónað hagsmunum nærsamfélaga virkjana og alls almennings. Þarna má líka sjá fyrir sér áhugaverðan valmöguleika, sem yrði til þegar nærsamfélög virkjana standa frammi fyrir vali á því hvort orkan færi til áliðnaðar (eða annarrar ámóta stóriðju) eða til annarrar starfsemi.

Hvað myndu sveitarstjórnarmenn í viðkomandi nærsamfélögum virkjana velja? Hvort væri áhugaverðara að sjá störf verða til í álveri (sem kannski væri staðsett langt utan nærsamfélaga virkjunarinnar) eða að sjá árlegan arð upp á 5 milljarða ISK? Í formi beinharðra peninga sem unnt yrði að nota til góðra verka innan sveitarfélaganna á áhrifasvæði virkjunarinnar, t.d. byggja upp sterkari innviði og laða þannig margskonar atvinnulíf og fólk að sveitarfélögunum. Rétt er að leggja áherslu á að þetta er alls ekki út í bláinn; sjá má fyrirkomulag svipað þessu hjá nágrönnum okkar í Noregi.

Það er fróðlegt að velta fyrir sér hvernig svona fyrirkomulag myndi hafa áhrif á þær áherslur sem íbúar og fólk í sveitarstjórnum í nærsamfélögum virkjana vill sjá hjá opinberu orkufyrirtækjunum. Þarna væri kannski kominn jákvæður hvati fyrir sveitarfélögin til að þrýsta á að opinberu orkufyrirtækin hér hámarki verðmætasköpun í raforkuframleiðslunni? Fremur en að horfa fyrst og fremst til þess eins að fá virkjun og/eða stóriðju í heimahéraðið - án tillits til þess hvaða raforkuverð þar er samið um. Hætt er við að sá óarðbæri hvati verði áfram til staðar ef ekki verður hér hugað að möguleikum til að auka verulega framleiðni í orkugeiranum.

Eitt stærsta hagsmunamál þjóðarinnar

Hér að ofan má sjá ýmsar spurningar - sem kunna að kalla fram misjöfn svör eftir því hver spurður er. En vonandi sýnir umfjöllunin það að aukin verðmætasköpun og framleiðni í íslensku raforkuvinnslunni er afar áhugavert tækifæri og gæti beint okkur inn á jákvæðar brautir. Þá er ekki bara átt við beinan fjárhagslegan ágóða, heldur líka meira val um það hvernig samfélag við viljum byggja upp víðsvegar um landið.

Nú í aðdraganda Alþingiskosninganna og í framhaldi af niðurstöðu þeirra hefur sumum orðið tíðrætt um nauðsyn þess „að koma hjólum atvinnulífsins í gang" og að hér sé áríðandi að „skapa störf". Í þessari umræðu er gjarnan talað um að þarna skipti nýjar stóriðjuframkvæmdir hvað mestu máli. Og að samhliða þeim eigi orkufyrirtækin hér að ráðast í virkjunarframkvæmdir til að útvega stóriðjunni nauðsynlega orku. Í þessari umræðu ber jafnvel á því að sjálft söluverðið á raforkunni verði nánast aukaatriði.

Slík framsetning er visst áhyggjuefni. Hugsanaháttur af því tagi getur aftrað því að við setjum raunverulega verðmætasköpun í forgang. Hverfum frá svoleiðis framsetningu og setjum það í forgang að orkuauðlindirnar skapi okkur sem allra mest verðmæti. Það hvernig við nýtum orkuauðlindirnar er sennilega eitt allra stærsta hagsmunamál þjóðarinnar og mikilvægt að við veltum þessu vandlega fyrir okkur.

Rafmagnskapall milli Evrópu og Íslands

Raforkuverð í vestanverðri Evrópu (heildsöluverð án skatta) er almennt miklu hærra en hér á landi. Munurinn er gjarnan tvöfaldur og stundum þrefaldur eða jafnvel ennþá meiri.

Þess vegna gætu raforkuframleiðendur á Íslandi hagnast verulega af tengingu við Evrópu. Með slíkri tengingu væri unnt að fullnýta afl vatnsaflsvirkjananna hér þegar raforkuverðið í Evrópu er hátt, en flytja inn rafmagn (og safna í miðlunarlónin) þegar raforkuverð þar er lágt (svo sem að næturlagi).

Stór hluti af hagnaðinum sem þarna yrði til gæti nýst almenningi á Íslandi. Yfir 90% af raforkuframleiðslunni hér á landi er í höndum fyrirtækja í opinberri eigu. Aukin arðsemi raforkufyrirtækjanna gæti skilað háum arðgreiðslum til sveitarfélaga og íslenska ríkisins. Þann arð mætti t.d. nýta til að lækka hér skatta, bæta opinbera þjónustu og/eða safna í sérstakan auðlindasjóð til góðra verka í framtíðinni.

Ætti Landsnet að eiga kapalinn?

Raforkuflutningur innan Evrópu er almennt í höndum sérstakra fyrirtækja, sem oftast eru í eigu ríkisins (þetta er þó ekki algilt). Á Norðurlöndunum er slíkt fyrirkomulag allsráðandi og hér á Íslandi er þetta hlutverk í höndum Landsnets. Landsnet er ekki í beinni eigu ríkisins, en eigendurnir eru allt orkufyrirtæki í opinberri eigu.

Ef farin yrði svipuð leið með eignarhald á rafmagnskapli milli Evrópu og Íslands eins og gert hefur verið með þá sæstrengi sem flytja rafmagn milli Noregs annars vegar og Hollands og Danmerkur hins vegar, yrði Landsnet væntanlega stór hluthafi í strengnum. Þannig eru t.d. raforkuflutningsfyrirtækin norska Statnett og hollenska TenneT sameigendur að neðansjávarkaplinum NorNed.

NorNed er 700 MW sæstrengur milli Noregs og Hollands. Þetta er í dag lengsti neðansjávarkapall af þessu tagi í heiminum, en hann er um 580 km. Horfur eru á að senn verði lagður um 800 km rafmagnskapall milli Noregs og Bretlands. Sæstrengur milli Íslands og Evrópu yrði talsvert lengri eða rúmlega 1.200 km. Þá er miðað við að strengurinn lægi milli Íslands og Bretlands. Mögulega gæti verið ábatasamara að tengingin yrði við Þýskaland eða Holland. Þá yrði kapallinn ennþá lengri.

Kostnaðurinn við að leggja svona sæstreng milli Íslands og Evrópu yrði nokkur hundruð milljarðar króna og reksturinn talsvert áhættusamur (t.d. vegna mögulegra bilana). Því er ólíklegt að Landsnet eða Landsvirkjun eða önnur íslensk fyrirtæki yrðu eigendur að strengnum; fjármögnunin gæti orðið þeim erfið og áhættan of mikil.

Raunhæfara virðist að eigandinn yrði stórt erlent fyrirtæki. Það gæti t.d. verið eitthvert af stóru evrópsku raforkuflutningsfyrirtækjunum eða öflugir fjárfestingasjóðir. Þetta gætu verið sjóðir af því tagi sem eiga norsku gaslagnirnar í Norðursjó (stór kanadískur lífeyrissjóður, þýskt tryggingafélag og fjárfestingasjóður í eigu Abu Dhabi) eða rafmagnskapalinn milli Tasmaníu og ástralska meginlandsins (sem er í eigu fjárfestingasjóðs á vegum ríkisins í Singapore).

Hver á að njóta arðsins sem kapallinn skapar?

Augljóslega myndi eigandi sæstrengs milli Íslands og Evrópu vilja hafa eðlilega ávöxtun af þeirri eign sinni. En það væri mikilvægt að íslensku raforkuframleiðendurnir fengju til sín umtalsverðan hluta af þeim hagnaði sem strengurinn gæti skapað með aðganginum að raforkumörkuðum í Evrópu. Það þyrfti einfaldlega að semja um það hvernig hagnaðurinn af þeirri raforku sem seld yrði um strenginn myndi skiptast milli þeirra sem kæmu að þessum viðskiptum.

Þarna yrði einkum um að ræða þrjá aðila. Í fyrsta lagi er þetta sá sem framleiðir raforkuna. Í öðru lagi er þetta sá sem flytur raforkuna (eigandi strengsins). Í þriðja lagi er þetta sá sem tekur við raforkunni, en Evrópumegin gæti það t.d. verið stórt evrópskt raforkufyrirtæki sem svo selur raforkuna áfram.

Hugmynd að viðskiptamódeli

Það eru ýmsir möguleikar á því hvaða viðskiptamódel yrði fyrir valinu. En það yrði varla af svona framkvæmd nema umtalsverður hluti hagnaðarins af raforkusölu um kapalinn rynni til íslensku raforkuframleiðendanna. Stóra spurningin er hversu stór hluti það gæti orðið.

Þarna gæti mögulega verið um að ræða tiltekið lágmarksverð - og hámarksverð eða hámarkshlutfall af verði umfram lágmarksverð. Þá myndi t.d. Landsvirkjun alltaf fá tiltekið lágmarksverð fyrir alla þá raforku sem kaupandi handan strengsins væri búinn að skuldbinda sig til að kaupa (sá kaupandi gæti verið evrópskur raforkuframleiðandi sem svo selur íslensku raforkuna áfram).

Þegar markaðsverðið á viðkomandi svæði Evrópumegin væri yfir tilteknu viðmiðunarmarki (sem væri hærra en lágmarksverðið) fengi svo Landsvirkjun tiltekið hlutfall af mismuninum (aukahagnaðinum). Þar gæti verið samið um tiltekið hámark eða viðmiðun. Kaupandinn Evrópumegin fengi svo allar umframtekjurnar til sín þegar raforkuverðið væri hærra en þetta viðmiðunarverð (þ.e. hærri mörkin).

Þarna væri þá í reynd um þrennskonar viðmiðanir að ræða. Í fyrsta lagi fast lágmarksverð. Í öðru lagi hærra viðmiðunarverð þar sem íslenski raforkuframleiðandinn fengi dágóðan hlut af umframtekjunum í sinn hlut. Og loks í þriðja lagi enn hærra viðmiðunarverð eða þak, þar sem lítið eða jafnvel ekkert af umframtekjunum rynni til íslenska framleiðandans. Við Íslendingar myndum eðlilega vilja hafa þetta þak sem hæst, en verðum um leið að hafa í huga að lægra þak gæti verið hvatning til að lágmarksverðið verði hærra en ella væri.

Eigandi kapalsins fengi svo fast gjald (fastar tekjur) á hverja kWst sem færi um strenginn. Þar yrði væntanlega samið um tiltekið lágmarksmagn (sem um leið væru lágmarkstekjur af rekstri kapalsins). Greiðsla á þessu gjaldi gæti skipst á milli Landsvirkjunar og þess sem búinn er að skuldbinda sig til að kaupa raforkuna á lágmarksverði Evrópumegin. Hvort skiptingin yrði 50/50 eða önnur er samningsatriði.

Loks gæti Landsvirkjun nýtt strenginn til að kaupa raforku frá Evrópu ef og þegar fyrirtækinu þætti það álitlegt (þetta á að sjálfsögðu líka við um önnur fyrirtæki á íslenskum raforkumarkaði). Slík kaup væru háð því að pláss væri á strengnum og að hann væri laus fyrir innflutning til Íslands. Eins og áður sagði yrði slíkur innflutningur á raforku sennilega fyrst og fremst áhugaverður að næturlagi, því þá er eftirspurnin Evrópumegin í lágmarki og raforkuverðið þar oft umtalsvert lægra en á daginn. Þarna myndu árstíðarbundnar sveiflur á raforkuverði einnig hafa áhrif.

Þessi hugmynd að viðskiptamódeli gæti hentað öllum aðilum og dregið nægilega úr áhættu til að gera verkefnið framkvæmanlegt. Til að meta ávinning íslensku raforkuframleiðandanna af svona sæstreng þarf þó auðvitað miklu nákvæmari forsendur og útreikninga. En það er samt ekki óraunhæft að ætla að með þessu móti fengist a.m.k. 30% hærra verð fyrir raforkuna sem færi um strenginn til Evrópu heldur en það verð sem Landsvirkjun fær almennt í dag fyrir raforkuna. Það myndi merkja margfalt hærri arðsemi en raforkusalan hér hefur skilað fram til þessa. Hugsanlega yrði ábatinn ennþá meiri.

Það virðist vel mega hugsa sér raunhæft viðskiptamódel fyrir svona streng milli Íslands og Evrópu. Það módel sem er raunhæfast kann þó að vera eitthvert allt annað en það sem hér er nefnt sem dæmi.

Arðsemin er ekki hið eina sem máli skiptir

Rétt er að minna á það að rafmagnskapall milli Íslands og Evrópu snýst ekki bara um arðsemi í raforkuframleiðslunni hér. Þetta yrði eitt innleggið í að auka framboð af endurnýjanlegri orku innan Evrópu. Evrópusambandið (ESB) hefur sett sér það markmið að árið 2020 komi 20% allrar orku sem notuð er innan ESB frá endurnýjanlegum auðlindum. Til að ná því marki þurfa sum ríkin að auka hlutfall endurnýjanlegrar raforku gífurlega (t.d. Bretland). Mögulegt er að þetta skapi tækifæri til að selja íslenska raforku ennþá dýrara en ella, því hún kemur jú öll frá jarðvarma- eða vatnsaflsauðlindum en ekki frá kolum eða gasi.

Það er reyndar rétt að hafa það í huga að núverandi orkustefna ESB er afar hagstæð endurnýjanlegri orku og ekki víst að svo verði í framtíðinni, þegar t.d. verður búið að byggja miklu fleiri vind- og sólarorkuver í Evrópu. Þess vegna erum við kannski að upplifa besta tækifærið núna til að ráðast í svona sæstreng - ef á annað borð á að skoða þennan möguleika af alvöru. Það kann því að vera mikilvægt að hraða þeirri vinnu sem nú fer fram á vegum stjórnvalda, þar sem verið er að kanna sérstaklega þann möguleika að leggja sæstreng á milli Íslands og meginlands Evrópu.

Fyrir Ísland gæti svona kapall aukið raforkuöryggi. T.d. gætu eldsumbrot raskað raforkuframleiðslu í virkjunum hér svo mjög að hætta væri á raforkuskorti. Í slíku tilviki væri gott að eiga aðgang að raforku frá Evrópu.

Fyrst og fremst hefði kapallinn þó þann kost að þar með mætti ná meiri nýtingu af þeim raforkufjárfestingum sem hér hefur verið ráðist í. Sökum þess að Ísland er í dag lokaður raforkumarkaður hefur verið nauðsynlegt að hafa talsvert umframafl í kerfinu. Ekki liggja fyrir nákvæmar upplýsingar um það hversu mikið þetta afl er, en það er sennilega yfir 100 MW og mögulega nær 200 MW. Þarna er því um að ræða fjárfestingu upp á tugi milljarða króna (jafnvel um 50 milljarða króna) sem ekki er að nýtast sem skyldi. Það munar um minna.

Að auki má nefna að ef svona tenging við Evrópu væri fyrir hendi gæti orðið hagkvæmt að setja upp fleiri hverfla í sumar af stóru vatnsaflsvirkjununum hér og líka virkja hér vindorku. Stundum rennur verulegt vatnsmagn tímabundið um yfirföll sumra virkjananna, eins og t.d. Kárahnjúkavirkjun (ræðst af hitastigi hverju sinni). Upplagt gæti verið að ná þessu vatni inn í nýja hverfla í virkjununum og koma slíkum framleiðslutoppum í verð á raforkumörkuðum Evrópu. Og hið vindasama Ísland kann að skila mun meiri nýtingu vindorkuvera hér heldur en gerist og gengur á meginlandi Evrópu eða á Bretlandseyjum. Rafstrengur milli Evrópu og Íslands gæti mögulega gert vindorkuframleiðslu hér á landi hagkvæma og þannig skapað grunn að nýjum og jafnvel umsvifamiklum atvinnurekstri.

Hver yrðu áhrifin á raforkuverð á Íslandi?

Skiptar skoðanir eru um ágæti þess að tengja Ísland við evrópska raforkumarkaði. Í því sambandi hefur m.a. verið bent á að slík tenging myndi geta valdið hækkun á raforkuverði til almennings og fyrirtækja á Íslandi og þannig rýrt kaupmátt og samkeppnishæfni íslenskra fyrirtækja. Í næstu grein verður m.a. fjallað um það hvort svona strengur myndi valda umtalsverðri hækkun á raforkuverði hér á Íslandi - og ef svo er hversu mikillar hækkunar megi vænta.

Olíuþjóð 2035?

Það er skammt stórra högga á milli hér á Klakanum góða. Í janúar sem leið vorum við nánast útnefnd olíuþjóð. Og nú er sagt að við séum líka að verða gullþjóð. Svo voru Norðmenn nýverið að birta nýtt álit sitt á Jan Mayen svæðinu og segja að þar kunni að vera milljarðar tunna af vinnanlegri olíu.

Norska Olíustofnunin (NPD) tekur að vísu fram að það sé líka mögulegt að enga olíu né gas að finna á Jan Mayen svæðinu. Óvissan er sem sagt mjög mikil. En í ljósi fjölmargra frétta af Drekasvæðinu undanfarna mánuði er vert að skoða aðeins betur hverjir það eru sem munu taka fyrstu alvöru skrefin í olíuleitinni í íslenskri lögsögu. Og hvenær megi búast við að sjálf olíuvinnslan hefjist - ef vinnanleg olía finnst:

Faroe Petroleum og Valiant Petroleum í lykilhlutverki í upphafi olíuleitarinnar

Í framhaldi of öðru útboði Orkustofnunar á sérleyfum til rannsókna og vinnslu kolvetnis á Drekasvæðinu, síðla árs 2011, bárust stofnuninni þrjár umsóknir. Einungis tvö fremur lítil fyrirtæki í olíuiðnaðinum komu að þessum umsóknum. Það var svo í byrjum janúar sem leið að fyrstu tvö einkaleyfin til rannsókna og vinnslu kolvetnis á afmörkuðum reitum á Drekasvæðinu voru gefin út.

Úthlutun leyfanna fór fram með pompi og prakt í ráðherrabústaðnum. Þar var sú stjórnsýsluákvörðun að veita tveimur fyrirtækjahópum einkaleyfi til rannsókna og vinnslu formlega staðfest með undirritun Orkumálastjóra á leyfisskjölin. Var það gert í viðurvist fjölmiðlafólks, embættismanna, íslenskra ráðherra, norska olíu- og orkumálaráðherrans og annarra fulltrúa leyfishafa.

Olíufyrirtækin tvö sem eiga aðild að þessum tveimur einkaleyfum eru annars vegar Faroe Petroleum (FP) og hins vegar Valiant Petroleum (Valiant). Að auki eru nokkur íslensk félög þátttakendur í leyfunum með FP og Valiant. Loks er svo norska ríkið með fjórðungshlut í hvoru leyfi fyrir sig í samræmi við milliríkjasamning Noregs og Íslands, sem gerður var fyrir um þrjátíu árum. En það eru FP og Valiant sem eru með traustan meirihluta í hvoru leyfi um sig og augljóst að hitinn og þunginn af olíuleitinni mun hvíla á þessum tveimur félögum.

FP var upphaflega stofnað í tengslum við upphaf olíuleitar á færeyska landgrunninu fyrir um áratug síðan. Í dag er stærsti hluthafinn þar breska Dana Petroleum, sem kóreanska ríkisolíufélagið KNOC á að öllu leyti. Það má því segja að það verði Suður-Kóreumenn sem detti i lukkupottinn ef FP finnur vinnanlega olíu á Drekasvæðinu.

Helstu hluthafar Valiant hafa aftur á móti verið nokkur stór fjárfestinga- og eignastýringarfyrirtæki; m.a. hið risastóra AXA Investment Managers sem er hluti af franska fjármálaveldinu AXA. Þær fréttir bárust svo nýlega að kanadíska olíufélagið Ithaka Energy sé að kaupa Valiant og  vilji með því ná meiri fótfestu í olíuleit í Norðursjó og nágrenni.

Bæði FP og Valiant eru sem sagt með nokkuð öfluga hluthafa. Þetta eru engu að síður fremur lítil olíufélög og hafa að óbreyttu vart burði til að vera í fararbroddi í mjög dýrri olíu- eða gasvinnslu á lítt þekktu svæði. Enda er það svo að í flestum tilvikum eru þessi félög ekki sjálf rekstraraðilar í kolvetnisleit- eða vinnslu (rekstraraðili er það sem nefnt er operator á ensku). Þess í stað eru bæði FP og Valiant oftast einungis nettir fjárfestar í samfloti með mun stærri olíufélögunum.

Í tilviki íslenska Drekasvæðisins eru þessi félög aftur á móti hvort um sig með meirihluta í umræddum tveimur leyfum og eru þar í hlutverki rekstraraðila! Þetta er athyglisvert; ekki síst þegar haft er í huga að Drekasvæðið er lítt kannað svæði. Og líklegt að vinnsla þar verði tæknilega flókin og dýr (vegna dýpis, lítilla fyrirliggjandi gagna, skorts á innviðum o.s.frv.).

Var rétt að veita þessi leyfi?

Sá sem þetta ritar hefur leyft sér að efast um að FP eða Valiant geti að óbreyttu talist uppfylla skilyrði íslensku olíulaganna (lög nr. 13/2001 um leit rannsóknir og vinnslu kolvetnis) til að fá svona einkaleyfi til rannsókna og vinnslu á íslenska landgrunninu. Sú skoðun byggir á því að skv. lögunum má einungis veita svona einkaleyfi til aðila sem hafa "fjárhagslegt bolmagn" til að annast slíka starfsemi, þ.e. rannsóknir og vinnslu. Um þetta hefur verið fjallað í skrifum á öðrum vettvangi og verður ekki skoðað nánar hér.

Orkustofnun komst engu að síður að þeirri niðurstöðu að lagaskilyrðið um fjárhagslegt bolmagn væri uppfyllt. Og stofnunin komst meira að segja að þeirri niðurstöðu þrátt fyrir að við athugun á fjárhagslegum styrk fyrirtækjanna í umsóknarferlinu, hafi hvorki FP né Valiant orðið við óskum um að afhenda gögn um kostnaðaráætlun sína vegna verkefnisins.

Þetta kemur berum orðum fram í minnisblaði sem finna má á vef Orkustofnunar. Þarna virðist Orkustofnun hafa sýnt fyrirtækjunum talsvert mikið umburðarlyndi. Að sumu leyti virðist stofnunin sem sagt hafa teygt sig ansið langt í að veita sérleyfin. Enda kannski ekki sterkt fyrir stofnunina ef þetta annað útboð hefði líka floppað eins og gerðist með fyrsta útboðið.

Aðkoma norska Petoro

Það var svo á síðustu metrunum nú áður en leyfin voru veitt að norska ríkið bættist í hóp leyfishafanna. Það gerðist með því að norska ríkisfyrirtækið Petoro varð þátttakandi í leyfunum f.h. sérstaks sjóðs í eigu norska ríkisins. Sú aðkoma er til komin vegna gagnkvæmra réttinda Íslands og Noregs, sem samið var um í tengslum við afmörkun á lögsögu landanna milli Íslands og Jan Mayen í lok áttunda áratug liðinnar aldar.

Um þau réttindi er fjallað í sérstökum þjóðréttarsamningi frá árinu 1981. Samkvæmt þeim samningi á Noregur rétt á að verða 25% þátttakandi í svona leyfum á afmörkuðum hluta íslenska landgrunnsins (Ísland á samskonar rétt til þátttöku á afmörkuðu svæði Noregsmegin lögsögunnar).

Þennan rétt ákváðu Norðmennirnir að nýta sér (þeir þurfa að taka fjárhagslega áhættu í réttu hlutfalli við það). Það eitt og sér er athyglisvert, enda var þessu mjög fagnað af íslenskum stjórnvöldum. Sumir vilja túlka þessa aðkomu Norðmanna sem gæðastimpil fyrir Drekasvæðið. Í reynd er þessi aðkoma Petoro þó einfaldlega í samræmi við þá stefnu norskra stjórnvalda að Noregur sé í ríkum mæli beinn þátttakandi í kolvetnisleit og -vinnslu á þeim svæðum þar sem Noregur á landgrunnsréttindi.

Um er að ræða einkaleyfi til rannsókna OG vinnslu

Eðlilega fékk leyfisveitingin talsvert pláss í fjölmiðlum og víða í netheiminum mátti einnig sjá umfjöllun og umræðu um þetta mál. Bæði Fréttablaðið og Morgunblaðið fluttu nokkuð ítarlegar og jarðbundnar fréttir af málinu. Sumir aðrir fjölmiðlar sögðu aftur á móti uppblásnar fréttir í hálfgerðum æsifréttastíl; á þeim nótum að hér sé olíuævintýri byrjað og að við Íslendingar verðum brátt olíuþjóð. Þetta var einkum áberandi hjá fréttastofu Stöðvar 2 og Vísis.

Stjórnmálamenn tjáðu sig líka um málið og þá flestir á fremur jákvæðum nótum. Einhverjir töldu þó rétt að minna á að með vinnslu á olíu og gasi á íslenska landgrunninu sé verið að kynda undir neikvæðar loftslagsbreytingar. Því sé tímaskekkja að Íslendingar séu að leyfa slíka vinnslu. Þetta prinsipp er kannski ekki alveg út í bláinn. En það er nú samt svo, að þó svo engin kolvetnisleit yrði við Ísland myndi það ekki hafa nokkur áhrif á eldsneytisnotkun á Íslandi og enn síður úti í heimi. Þar að auki notar Ísland meiri olíu en flest önnur ríki (per capita) og því svolítið kaldhæðnislegt ef Ísland myndi hafna olíuvinnslu innan sinnar lögsögu.

Sjálfur atvinnu- og nýsköpunarráðherrann kom reyndar með sérkennilegasta útspilið. Þegar hann sagði í útvarpsviðtölum að í leyfunum tveimur felist ekki loforð til olíuvinnslu og það eigi eftir að koma í ljós hvort slík leyfi verði veitt. Staðreyndin er sú að þarna var verið að veita viðkomandi fyrirtækjum einkaleyfi til bæði rannsókna og vinnslu á viðkomandi afmörkuðum reitum. Og þessi málsmeðferð hefur legið fyrir í mörg ár. Það að segja að þessi rannsókna- og vinnsluleyfi séu ekki loforð um vinnsluleyfi er því vægast sagt mjög sérkennilegur málflutningur og stenst ekki faglega skoðun.

Umrædd rannsókna- og vinnsluleyfi eru þó háð ýmsum skilyrðum. Og vinnsla á svæðinu mun þurfa að uppfylla margvíslegar reglur um mengunarvarnir o.s.frv. En þarna er engu að síður um að ræða leyfi sem t.d. gera beinlínis ráð fyrir því að leyfishöfum sé heimilt að bora rannsóknaholur eftir olíu og/eða gasi á viðkomandi svæðum. Það er meira að segja svo að ef leyfishafar ákveða að gera engar slíkar tilraunaboranir, munu þeir á endanum þurfa að skila inn leyfinu. Boranirnar eru sem sagt mikilvægur þáttur í leyfinu. Af leyfunum er líka augljóst að ef kolvetnisleitin og rannsóknaholur skila viðunandi árangri, þá yrði ráðist í vinnslu í framhaldinu. Í leyfunum segir t.a.m. orðrétt að eftir rannsóknatímabilið eigi leyfishafi forgangsrétt að vinnslu kolvetnis í allt að 30 ár. Þetta gæti varla verið skýrara.

Heimild en ekki skylda til tilraunaborana

Þrátt fyrir útgáfu þessara tveggja leyfa til rannsókna og vinnslu kolvetnis á Drekasvæðinu er þó ekki víst að til neinnar vinnslu muni koma. Ennþá er nefnilega ekkert vitað um það hvort olíu og/eða gas í vinnanlegu magni sé að finna á svæðinu. Þó svo góðar vísbendingar séu um að olíu og/eða gas kunni að vera þarna að finna, þá á eftir að komast að því hvort svo sé að einhverju ráði og hvort það sé nóg til að vinnsla myndi borga sig. Þess vegna er allsendis ótímabært að tala um olíuævintýri eða að við séum að verða olíuþjóð.

Það er reyndar svo að í þessum tveimur einkaleyfum til rannsókna og vinnslu er ekki lögð skylda eða kvöð á leyfishafa til að bora eina einustu tilraunaborholu. Þar er einungis um að ræða heimild sem einkaleyfishafa er í sjálfsvald sett að nýta eða ekki. Verði niðurstaða leyfishafa sú að bora ekki slíkan brunn eða rannsóknaholu er gert ráð fyrir því að hann/þeir geti ekki haldið leyfinu jafn lengi og ella. Leyfishöfum er sem sagt ekki gert skylt að fara útí neinar slíkar framkvæmdir.

Það er reyndar ólíklegt að af slíkum framkvæmdum verði nema fjársterkari félög komi að leyfunum. Því það er afar hæpið að FP eða Valiant hafi fjárhagslega burði í slíkar framkvæmdir. Ein svona tilraunahola getur kostað nálægt 150 milljónum USD, sem er geysilega hátt hlutfall af öllu núverandi eigin fé þessara félaga. Og það er reyndar svo að reynslan af öðrum svæðum sýnir að oft þarf að bora tugi svona tilraunabrunna áður en olía finnst í vinnanlegu magni! Þess vegna má búast við að olíuleitin taki langan tíma og ólíklegt að verulegur árangur náist nema stærri og fjársterkari félög komi að leitinni.

Olíuleit er langhlaup

Leitin að olíu og/eða gasi byrjar með þeim hætti að leyfishafar ráðast í það sem kalla má grunnrannsóknir á þeim reitum sem rannsókna- og vinnsluleyfin ná til. Þetta verða t.d. bergmálsmælingar og sýnatökur úr hafsbotninum og nokkuð tímafrek úrvinnsla og athuganir á þeim gögnum sem þannig fást. Ef marka má fréttir, þá hafa leyfishafarnir reyndar ekki ennþá tryggt sér skip til rannsóknanna og þess vegna óvíst að rannsóknir á vettvangi hefjist næsta sumar. Það er sem sagt óvíst að öflun nýrra gagna byrja fyrr en sumarið 2014. Þetta á þó auðvitað eftir að koma í ljós.

Samkvæmt umræddum leyfum er ekki nákvæmlega fastsett hvenær þessum grunnrannsóknum eigi að vera lokið. Leyfin tvö eru annars vegar til sjö ára (FP) og hins vegar til tíu ára (Valiant), þ.a. bersýnilegt er að FP hefur metnað til að fara mun hraðar í leitina heldur en Valiant. Hvort það er raunhæft er svo annað mál. Innan þessara tímamarka (7 ár og 10 ár) skulu leyfishafar ekki bara ljúka grunnrannsóknum, heldur skulu þeir líka bora a.m.k. eina tilraunaholu - ef þeir á annað borð telja ástæðu til slíkra framkvæmda. 

Ólíklegt að nokkur tilraunaborun verði fyrr en í fyrsta lagi árið 2017. Það gæti þó dregist um nokkur ár og hugsanlega verður ekkert af borunum fyrr en vel verður komið á þriðja áratug aldarinnar. Og ef fyrirtækin nýta að fullu framlengingarheimildir skv. olíulögunum gæti fyrsta tilraunaholan mögulega fyrst orðið að veruleika á tímabilinu 2023-2029.

Svo er engan veginn víst að FP eða Valiant muni ráðast í neinar boranir. Því eins og áður sagði kveða leyfin ekki á um skyldu til borana (ekki verður borað nema leyfishafar sjálfir ákveði að ráðast í slíka framkvæmd og geiti fjármagnað hana). Þetta er ólíkt því sem oft má sjá í svona einkaleyfum eða sérleyfum í mörgum öðrum löndum, þar sem kveðið er á um skyldu til tiltekinna borana. Það að engin slík skylda er fyrir hendi skv. íslensku leyfunum tveimur minnkar óhjákvæmilega líkurnar á því að olíuleitin verði eins ítarleg og myndi hafa orðið ef kveðið hefði verið á um skyldu til tilraunaborana.

Ef tilraunaborun fer fram og skilar góðum árangri yrði í framhaldinu ráðist í vinnslu. Þar njóta viðkomandi leyfishafar forgangsréttar. Uppbygging á vinnslunni myndi að öllum líkindum taka nokkuð mörg ár í viðbót; sennilega á bilinu 5-10 ár eftir að olía hefur fundist.

Mikil fjarlægð Drekasvæðisins frá landi og alger vöntun á lagnakerfi gerir það að verkum að sennilega mun ekkert af olíunni eða gasinu, sem finnast kann á svæðinu, koma til meðferðar eða vinnslu á Íslandi. Þess í stað yrði sennilega notast við gríðarstórar fljótandi olíu- eða gasvinnslustöðvar (FPSO eða FLNG). Og síðan siglt með afurðirnar beint á hinn stóra markað úti í heimi. Þetta yrði geysileg fjárfesting og það gæti tekið langan tíma að koma vinnslunni í gang (sérstaklega ef þetta yrði fyrst og fremst gasvinnsla).

Hefst olíuvinnsla á Drekasvæðinu kannski árið 2025 eða 2035?

Leyfistímabilið vegna rannsóknanna og borunar tilraunaholu með framlengingum getur orðið allt að sextán ár. Eftir það gæti tekið hálfan eða jafnvel heilan áratug að byggja upp vinnsluna. Þar með myndi vinnslan mögulega ekki hefjast fyrr en um eða nokkru eftir 2035.

En ef leyfishafar ganga hratt í olíuleitina og allt mun ganga eins og í sögu gæti vinnslan auðvitað hafist mun fyrr. Allar spár undir einum áratug eru þó óraunhæfar. Jafnvel þó svo að leitin beri fljótt árangur eru allar líkur á því að það taki a.m.k. fimm ár að finna olíuna/gasið og staðfesta magnið. Og svo tæki a.m.k. önnur fimm ár eða rúmlega það að byggja upp vinnsluna. Þar með gæti vinnsla sennilega í fyrsta lagi hafist um 2025.

Þarna er óvissan mikil og allar tímasetningar fyrst og fremst settar fram í dæmaskyni. E.t.v. er raunsærra að segja að vinnsla myndi hefjast einhvern tímann á tímabilinu 2025-2035. Þegar horft er til reynslunnar annars staðar frá, má jafnvel telja líklegra að þetta yrði nær 2035 heldur en 2025. Allt er þetta að sjálfsögðu háð því að olía og/eða gas í vinnanlegu magni sé á svæðinu. Það er ennþá óvíst.

Svo er vert að hafa í huga að ennþá lengra yrði í að íslenska ríkið myndi byrja að hafa umtalsverðar tekjur af vinnslunni. Gríðarlega fjárfestingu þarf til að byggja upp vinnslu af þessu tagi. Kostnaðurinn myndi hlaupa á milljörðum USD og jafnvel tugum milljarða USD. Það geta liðið mörg ár frá því vinnsla hefst þar til hún fer að skila umtalsverðum hagnaði, með tilheyrandi laglegum skattgreiðslum til íslenska ríkisins.

Það kann því að vera nokkuð langt í að þarna myndist nýr og öflugur tekjustofn fyrir íslenska ríkið. Allt tal um einhvern íslenskan Olíusjóð er því verkefni framtíðarinnar fremur en raunhæft viðfangsefni stjórnmálamanna nútímans. Það er þó auðvitað í góðu lagi að íslenskir þingmenn sýni framsýni og bíði ekkert mjög lengi með að ákveða hvernig best sé að fara með hugsanlega auðlindarentu af mögulegum kolvetnisauðlindum i íslenskri lögsögu. En það liggur sem sagt ekkert ægilega mikið á að taka slíkar ákvarðanir.

Stillum væntingum í hóf

Til skemmri tíma litið munu umrædd tvö einkaleyfi eða sérleyfi varla hafa umtalsverð áhrif á íslenskt atvinnulíf. Þarna verða þó mögulega til einhver ný íslensk störf og/eða sala á einhverri þjónustu vegna rannsóknanna. Aðkoma íslensku verkfræðifyrirtækjanna Mannvits og Verkís að leyfunum með FP og Valiant mun mögulega skila þeim fyrirtækjum einhverjum verkefnum í tengslum við rannsóknirnar - sem er auðvitað hið besta mál. 

En verði leitin og rannsóknirnar á Drekasvæðinu ekki brátt umfangsmeiri en leiðir af þessum tveimur einkaleyfum, þar sem einungis tvö fremur lítil olíufyrirtæki eiga aðkomu, munum við sennilega ekki taka mikið eftir umsvifum á svæðinu allra næstu árin. Þess vegna er eðlilegast að stilla væntingunum mjög í hóf - þó svo hæfileg bjartsýni sé alltaf leyfileg.

Áhugaverð tækifæri utan íslensku lögsögunnar 

Hugsanlega munu fyrstu tækifæri Íslands í að þjónusta olíuleit alls ekki verða á Drekasvæðinu. Heldur í tengslum við olíuleit út af NA-Grænlandi. Þar hefur útboð verið í gangi hjá grænlenskum stjórnvöldum og áhuginn virðist mikill. Miklu meiri en á Drekasvæðinu. Enda eru taldar mun meiri líkur á því að finna vinnanlega olíu þarna við Grænland heldur en á milli Íslands og Jan Mayen.

Svo verður líka spennandi að fylgjast með því þegar norsk stjórnvöld bjóða út sérleyfi á sínum hluta Drekasvæðisins sunnan Jan Mayen. Norska regluverkið er afar hagstætt olíuleitarfyrirtækjum og því vel mögulegt að olíuleitin Noregsmegin færi miklu hraðar af stað heldur en leitin Íslandsmegin.

Það gæti reyndar komið Íslandi prýðilega. Því ef olía finnst Noregsmegin á svæðinu milli Íslands og Jan Mayen á Ísland möguleika á að verða fjórðungshluthafi í þeirri vinnslu. Þetta leiðir af samningi þjóðanna frá 1981 og gefur Íslandi áhættulítið tækifæri á að koma að olíuvinnslu innan norsku lögsögunnar suður af Jan Mayen. Fyrir vikið kunna bestu fjárhagslegu tækifærin fyrir Ísland að leynast í hinum norska hluta landgrunnsins milli Íslands og Jan Mayen! En hvað þarna gerist verður tíminn að leiða í ljós.

Nýtum tækifærin

Það er sem sagt skynsamlegt að gera sér hóflegar væntingar um olíuævintýri á íslenska Drekasvæðinu. En jafnvel þó svo það ævintýri láti á sér standa, þá bendir margt til þess að olíuleit fari brátt á fullt í lögsögu annarra landa hér skammt frá Íslandi; hugsanlega bæði í norskri lögsögu við Jan Mayen og í grænlenskri lögsögu út af austurströnd Grænlands. Það eru talverð tíðindi og kann eitt og sér að eiga eftir að hafa veruleg áhrif á íslenskt efnahagslíf á komandi árum.

Jafnvel þó svo við Íslendingar verðum kannski ekki olíuþjóð, þá eigum við tvímælalaust að gera olíugeirann að okkar sérsviði. Allur Norðursjór og Noregshaf hafa iðað af blómstrandi olíulífi um áratugaskeið og svo á eftir að verða lengi enn. Og nú hefur bæði Barentshafið og Atlantsálar austan Kanada bæst í þann góða hóp; þar á eftir að verða gífurleg leit og vinnsla á komandi árum og áratugum. Loks eru horfur á að talsvert umfangsmiklar rannsóknir séu senn að fara af stað bæði austur af Grænlandi og Jan Mayen.

Þetta kann að gefa bæði íslenskum fyrirtækjum og stofnunum veruleg tækifæri. En við þurfum að byggja upp meiri þekkingu á þessum iðnaði. Þess vegna er tvímælalaust orðið tímabært að bæði Háskólinn í Reykjavík og Háskóli Íslands leggi ríkari áherslu á olíumálin - bæði í kennslu og rannsóknum - heldur en gert hefur verið fram til þessa. Miðað við reynslu höfundar þessa pistils af samskiptum við háskólana, virðist blasa við að þar sé áhuginn hjá Háskóla Íslands mun meiri. HR virðist aftur á móti úti á þekju gagnvart þessum möguleikum. Vonandi stendur það brátt til bóta.

Jarðvarmaráðstefna í heimsklassa

Í næstu viku fer fram stór og metnaðarfull jarðvarmaráðstefna hér í Reykjavík; Iceland Geothermal Conference 2013.

Ráðstefnan stendur yfir dagana 5.-7. mars. Meðal fyrirlesaranna er bæði að finna margt af fremsta vísindafólki heims á sviði jarðvarmans og ýmsa aðra mjög áhrifamikla einstaklinga. Í þeim hópi er fólk sem getur haft mikið um það að segja hvernig uppbygging verður í jarðvarmageiranum víða um heim á komandi árum. Listinn yfir fyrirlesarana ber það m.ö.o. með sér að afar vel hafi verið staðið að undirbúningi ráðstefnunnar.

Af fyrirlesurunum má t.d. nefna Sri Mulyani Indrawati, sem er ein af þremur æðstu framkvæmdastjórum Alþjóðabankans (World Bank). Hún var áður fjármálaráðherra á Indónesíu og varð heimsþekkt fyrir skelegga baráttu sína gegn spillingu í indónesíska stjórnkerfinu. Einnig vakti hún eftirtekt fyrir árangursríkar aðgerðir í að lækka ríkisskuldir þar í landi.

Sri Mulyani er ekki aðeins mjög hátt sett hjá Alþjóðabankanum, heldur hefur hún ítrekað verið útnefnd ein af áhrifamestu konum heimsins af viðskiptatímaritinu Forbes. Undir verksvið hennar hjá Alþjóðabankanum kemur m.a. bæði SA-Asía og Afríka. Þarna er að finna fjölmörg lönd sem búa yfir geysilegum möguleikum til að nýta jarðvarma. Þar eru tvímælalaust ýmis tækifæri til að selja og nýta íslenska jarðvarmaþekkingu; bæði í uppbyggingu á virkjunum og hitaveitum. Og eins og áður sagði er Sri Mulyani frá Indónesíu, sem er meðal þeirra landa sem hafa verið framarlega í nýtingu á jarðvarma.

Að öðrum fyrirlesurum ólöstuðum er vert að nefna Þjóðverjann Günther Oettinger, framkvæmdastjóra orkumála hjá Evrópusambandinu, en hann er einn af aðalfyrirlesurunum (Keynote Speakers). Í þessu sambandi er vert að minna á að ESB-ríkin hafa komið sér saman um bindandi markmið um að stórauka nýtingu á endurnýjanlegri orku. Þó svo vindorka og sólarorka fái þar jafnan mestu athyglina, þá skapar þetta einnig áhugaverð tækifæri í jarðvarmageiranum.

Nokkur íslensk fyrirtæki hafa einmitt lagt áherslu á að nýta þessi tækifæri og flytja út íslenska jarðvarmaþekkingu. Þar er verkfræðifyrirtækið Mannvit framarlega og má sem dæmi nefna aðkomu Mannvits að uppbyggingu jarðhitavirkjunar í Ungverjalandi. Einnig tekur Mannvit þátt í athyglisverðu verkefni, þar sem unnin verður framkvæmdaáætlun um að stórauka notkun jarðvarma í Evrópu (verkefnið nefnist Geoelec).

Á ráðstefnunni verður einnig áhugavert að heyra erindi frá Mike Allen, sem er leiðandi í jarðvarmageiranum á Nýja Sjálandi. Þar í landi er mikinn jarðhita að finna og löng og góð reynsla af nýtingu hans. Allen hefur líka unnið að slíkum verkefnum víðar um heiminn og er þar að auki stjórnarformaður fyrirtækis sem nefnis ReEx Capital Asia. Það fyrirtæki vinnur að fjármögnun verkefna á sviði endurnýjanlegrar orku í SA-Asíu og er með aðalstöðvar í Singapore.

Aðkoma ofangreindra fyrirlesara á Iceland Geothermal Conference 2013 sýnir að ráðstefnan er mjög framarlega á sínu sviði. Fjöldi annarra sérfræðinga og starfsfólks í jarðvarmageiranum sem vert væri að nefna, verður með erindi á ráðstefnunni. Þar á meðal eru margir Íslendingar, en til að forðast að gera upp á milli þeirra skal látið nægja að vísa til dagskrár ráðstefnunnar. Svo er vert að nefna að Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Íslands, er verndari ráðstefnunnar. Hann mun eiga talsverðan heiður af því hversu vel tókst til að skapa þennan vettvang og því sannarlega vel til fallið að hann flytji lokaorðin á ráðstefnunni.

Af vef Iceland Geothermal Conference 2013 sést að nú eru vel á fjórða hundrað þátttakendur skráðir til leiks og það frá á þriðja tug ríkja. Fjölbreytnin er sem sagt mikil; bæði meðal fyrirlesara og gesta. Og það er varla hægt að hugsa sér betri staðsetningu fyrir alþjóðlega ráðstefnu af þessu tagi en hér á suðvesturhorni Íslands. Þó svo sá sem þetta skrifar sé fremur lítið fyrir að vera að veifa frösum um að Ísland sé bezt í heimi, þá er það staðreynd að hér er nýting á jarðhitanum afar mikil og fjölbreytt. Þar er upphitun og raforkuframleiðsla auðvitað umfangsmest, en einnig margvísleg önnur nýting eins og áður hefur verið minnst á hér á þessum vettvangi. Enda verður tækifærið notað og ráðstefnugestum gefinn kostur á vettvangsferðum um bæði Hengilsvæðið og Reykjanesið. Þar er upplagt að útlendingarnir - sem og aðrir ráðstefnugestir - skoði með eigin augum hvernig jarðhitinn á Íslandi er nýttur með fjölbreyttum hætti.

Það er fyllsta ástæða til að óska aðstandendum Iceland Geothermal Conference 2013 til hamingju með hversu vel hefur til tekist með undirbúninginn. Þau Hákon Gunnarsson og samstarfsfólk hans hjá fyrirtækinu Gekon eru reyndar ekki aðeins skipuleggjendur þessarar veglegu ráðstefnu. Heldur á Gekon einnig veg og vanda að tilurð íslenska jarðvarmaklasans, sem var komið á fót fyrir nokkrum árum og var nýverið útfærður sem Iceland Geothermal. Að þessu verkefni standa mörg mikilvægustu fyrirtæki landsins, eins og Arion banki, Mannvit, Landsnet og Landsvirkjun, sem öll eiga fulltrúa í stjórn Iceland Geothermal. Samtals eiga nú rúmlega fjórir tugir fyrirtækja aðild að verkefninu og líklegt að þeim fjölgi enn frekar á næstunni.

Nú er bara að hlakka til næstu viku þegar ráðstefnan Iceland Geothermal Conference 2013 fer fram i Hörpu. Þetta gæti orðið góð vítamínsprauta fyrir mörg íslensk fyrirtæki sem tengjast jarðvarmanum með einum eða öðrum hætti.

Afsláttur veittur af Landsvirkjun?

Nei - það verður enginn afsláttur veittur af Landsvirkjun. A.m.k. ekki ef marka má fyrirsögn Viðskiptablaðsins, þar sem rætt er við Helga Magnússon, stjórnarformann Lífeyrissjóðs verslunarmanna. Samkvæmt umræddri frétt í Viðskiptablaðinu segir Helgi að enginn fái að kaupa hluti í Landsvirkjun „nema á fullu verði“. Og að það verði „örugglega hátt verð“.

Það er að vísu svo að stjórnarformanður Lífeyrissjóðs verslunarmanna hefur ekkert ákvörðunarvald um eignarhald eða verðlagningu á Landsvirkjun. En svo virðist sem umræða um mögulega einkavæðingu Landsvirkjunar hafi aukist nokkuð síðustu misserin og árin. Sá áhugi virðist einkum og sér í lagi vera meðal þeirra manna sem hafa komist í þá stöðu að ráðstafa lífeyrissparnaði almennings. Og þar sem segja má að almenningur eigi líka Landsvirkjun er skemmtilegt til þess að vita að þeir hinir sömu fullvissa okkur um að enginn afsláttur verði gefinn af Landsvirkjun.

Eftir stendur stóra spurningin; væri kannski skynsamlegt að einkavæða Landsvirkjun? Kannski að öllu leyti? Eða kannski selja helminginn eða bara minnihluta í fyrirtækinu? Eða ætti Landsvirkjun alfarið áfram að vera í eigu ríkisins?

Um þetta eru skiptar skoðanir. Í þessum pistli verður einkum litið til þeirra hugmynda sem Ásgeir Jónsson, hagfræðingur, hefur sett fram um rekstrarform Landsvirkjunar og eignarhaldið á fyrirtækinu. Byrjað verður á að reifa hugmynd Ásgeirs í hnotskurn og að því búnu litið til einstakra röksemda hans. Loks verður nefnt hvernig Norðmenn og fleiri lönd skipa sambærilegum málum hjá sér.

Hugmynd Ásgeirs Jónssonar í hnotskurn

Ásgeir Jónsson hefur um árabil verið nokkuð áberandi í umfjöllun um íslenskt fjármálalíf og þá kannski ekki síst þau ár sem hann var forstöðumaður greiningardeildar Kaupþings. Undanfarin misseri hefur Ásgeir verið duglegur að mæla með því að Landsvirkjun verði gerð að hlutafélagi. Þar hefur hann lagt til að 30% hlutur í fyrirtækinu verði seldur og Landsvirkjun verði skráð á íslenskan hlutabréfamarkað. Og að ríkið haldi eftir 70% hlut. Nú síðast mátti lesa um þessar hugmyndir í grein sem Ásgeir birti á vef GAMMA og heyra hann tala um þetta í viðtali á vef Viðskiptablaðsins. Og hann færir fram ýmsar röksemdir fyrir þessari leið.

Röksemdin um sterkari hlutabréfamarkað

Ásgeir nefnir að þessi leið einkavæðingar á Landsvirkjun myndi styrkja íslenskan hlutabréfamarkað. Þessi röksemd Ásgeirs er sannfærandi. Hlutabréfamarkaðurinn myndi augljóslega stækka og þar yrði úr meiru að velja. Það eitt og sér myndi væntanlega draga úr hættu á bólumyndun og/eða leiða til eðlilegra verðmats á markaðnum. Það að stækka hinn almenna hlutabréfamarkað kann að vera alveg sérstaklega heppilegt meðan hér gilda gjaldeyrishöft, sem takmarka mjög fjárfestingakosti.

Röksemdin um hlutafjárútboð í framtíðinni

Ein af þeim röksemdum sem Ásgeir nefnir fyrir því að skrá Landsvirkjun á hlutabréfamarkað og selja 30% í fyrirtækinu, er sú að það opni á að Landsvirkjun muni í framtíðinni geta aflað sér aukins hlutafjár með hlutafjárútboði. Þessi röksemd Ásgeirs er augljóslega hárrétt. En vert er að hafa í huga að slíkt hlutafjárútboð myndi þynna út hlut ríkisins í Landsvirkjun - nema ef ríkið tæki sjálft þátt í útboðinu. Hvort það myndi gerast yrði bara að koma í ljós. 

Röksemdin um afnám ríkisábyrgðar

Ásgeir Jónsson segir að umrædd einkavæðingarleið losi skattgreiðendur við ábyrgð af nýjum lánum Landsvirkjunar því slík lán hlutafélagsins Landsvirkjunar yrðu ekki með ríkisábyrgð (öfugt við það sem verið hefur). Þetta er augljóslega hárrétt hjá Ásgeiri.

Ásgeir nefnir einnig að um leið og ábyrgð skattgreiðenda fari af nýjum skuldum Landsvirkjunar hljóti sú gagnrýni að hljóðna að fyrirtækið nýti ríkisábyrgð til þess að niðurgreiða virkjunarframkvæmdir. Þetta er eðlileg röksemd. En hafa ber í huga að það þarf enga hlutafjárvæðingu eða einkavæðingu til að sleppa ríkisábyrgð af framtíðarlánum Landsvirkjunar. Þetta mætti alveg eins gera með því einfaldlega að hætta strax að veita ríkisábyrgð vegna lána Landsvirkjunar. Þarna spyrðir Ásgeir sem sagt saman tvö atriði sem eru í reynd ekki eins nátengd og af rökstuðningi hans mætti ætla.

Þetta eitt og sér, þ.e. afnám ríkisábyrgðarinnar, gæti þar að auki gert Landsvirkjun erfiðara að fjármagna sig en nú er. Til mótvægis við það mætti hugsa sér að ríkið nýtti söluandvirðið til að auka eigið fé Landsvirkjunar. Sú leið myndi geta þýtt að ekkert af söluandvirðinu rynni beint til ríkisins, heldur yrði því öllu eða mestöllu varið í að styrkja eiginfjárstöðu Landsvirkjunar. Ásgeir nefnir einmitt þennan möguleika. Og segir að það myndi hafa jákvæð áhrif á lánshæfismat fyrirtækisins og að með þessu myndi Landsvirkjun öðlast betri möguleika til fjármögnunar.

Það segir sig auðvitað sjálft að aukið eigið fé gefur möguleika á meiri og betri lánum. En það er eflaust umdeilt hvort þessi leið afnáms ríkisábyrgðar en með ríkisframlagi til Landsvirkjunar (sem næmi öllu eða hluta af söluandvirðinu) er skynsamlegust til að bæta lánshæfi fyrirtækisins. Fyrst og fremst hlýtur að vera mikilvægt að fyrirtækið nái að auka arðsemi af rekstri sínum.

Í þessu sambandi má nefna að í málflutningi Ásgeirs hefur komið fram að ríkisábyrgðin ein og sér sé beinlínis til þess fallin að draga úr arðsemi í rekstri fyrirtækisins. Þetta hefur Ásgeir orðað þannig að á meðan „ríkið ábyrgist fjárfestingar orkufyrirtækja verður alltaf hætta á að stjórnendur þeirra freistist til þess að leggja í fjárfestingar sem ekki ganga upp á frjálsum markaði.“ Þessi meinti freistnivandi stjórnenda Landsvirkjunar tengist líka annarri röksemd sem Ásgeir nefnir fyrir umræddri einkavæðingarleið:

Röksemdin um pólitíska hagsmunaárekstra

Ásgeir álítur að með einkavæðingarleiðinni skapist meiri fjarlægð á milli pólitískra kjördæma- og atvinnugreinahagsmuna og reksturs fyrirtækisins. Þetta má kannski líka orða þannig að með einkavæðingarleiðinni yrði dregið úr hættunni á pólitískum hagsmunaárekstrum, sem m.a. kunni að hafa óæskileg áhrif á ákvarðanatöku stjórnar og stjórnenda Landsvirkjunar.

Sá sem þetta skrifar hefur reyndar ekki orðið var við annað en að stjórn Landsvirkjunar hafi það ávallt að leiðarljósi að starfa í samræmi við lögin sem um fyrirtækið gilda. Vissulega er stjórnin pólitískt skipuð og vissulega má segja að þarna sé hætta eða möguleiki á pólitískum afskiptum. En myndi það breytast ef ríkið ætti einungis 70% í Landsvirkjun en ekki 100%? Það blasir nú ekki alveg við.

Umrædd röksemd Ásgeirs er kannski skiljanleg. En meintur vandi hlyti þó að vera áfram til staðar í fyrirtæki sem áfram yrði að svo stóru leyti í eigu ríkisins. Maður hefði fremur búist við því að Ásgeir beitti þessari röksemd fyrir því að æskilegt væri að einkaaðilar eignist a.m.k. helminginn í fyrirtækinu eða jafnvel meira. En hann fer ekki þá leið, heldur álítur hann þvert á móti eðlilegt að ríkið eigi áfram 70% í Landsvirkjun:

Röksemdin um eðli starfseminnar

Í röksemdafærslu sinni fyrir umræddri einkavæðingu á 30% hlut í Landsvirkjun tiltekur Ásgeir rök fyrir því af hverju þetta sé passlega stór hlutur að selja. Þ.e. af hverju ríkið eigi að halda eftir 70% hlut. Þar vísar hann til eðlis starfseminnar. Þ.e. að þarna sé verið að nýta auðlindir landsins. Því sé, að mati Ásgeirs, ekki óeðlilegt að þjóðin (þar á hann væntanlega við ríkið) eigi drjúgan bróðurpart í félaginu, eins og hann orðar það.

Hvort þetta er skotheld röksemd hjá Ásgeiri eða ekki er sjálfsagt umdeilanlegt. Með sömu röksemdum væri væntanlega alveg jafn eðlilegt að ríkið ætti traustan meirihluta í öllum sjávarútvegsfyrirtækjum landsins. Sá sem þetta skrifar grunar að Ásgeir Jónsson sé alls ekki á því að auka beri ríkiseigu í sjávarútveginum. En Ásgeir talar sem sagt fyrir 70% ríkiseign í Landsvirkjun vegna þess að Landsvirkjun nýtir auðlindir landsins.

Margar af ofangreindum röksemdum Ásgeirs Jónssonar fyrir því að einkaaðilar eignist 30% hlut í Landsvirkjun eru nokkuð sterkar. En aðrar eru veikari. Einkennilegast er þegar Ásgeir vísar til Statoil sem fordæmis. Um þetta atriði er vert að fjalla sérstaklega:

Röksemdin um fordæmi Norðmanna

Í viðtali við sjónvarp Viðskiptablaðsins segir Ásgeir Jónsson að það að skrá Landsvirkjun á hlutabréfamarkað og selja 30% í fyrirtækinu sé svipuð leið eins og Norðmenn hafi farið með Statoil (norska ríkið á einmitt 67% hlut í Statoil). Og segir þetta vera dæmi um hvernig bæði megi nýta kosti hlutabréfaskráningar og um leið tryggja að þjóðin njóti arðsins af auðlindinni.

Þetta er nokkuð sérkennileg röksemdarfærsla og reyndar virðist hún að einhverju leyti byggjast á misskilningi. Vissulega var Norðmönnum ávallt umhugað að tryggja að stór hluti af arðinum af olíu- og gasvinnslunni færi til norska ríkisins og þar með þjóðarinnar. En þar er ríkiseignin á 67% hlut í Statoil ekkert aðalatriði. Heldur miklu fremur bara aukaatriði.

Af öllum tekjum norska ríkisins af olíu- og gasvinnslunni kemur einungis um eða innan við 5% í gegnum eign ríkisins í Statoil! Svo til allar tekjur norska ríkisins af umræddum auðlindum (nálægt 95%) koma annars vegar gegnum skattkerfið (þ.e. háir skattar og gjöld á fyrirtækin sem stunda olíu- og gasvinnslu á norska landgrunninu) og hins vegar vegna beinnar eigu norska ríkisins á hlut í vinnsluleyfum. Þetta síðastnefnda er gert í gegnum sérstakan sjóð, sem nefnist Statens direkte økonomiske engasjement (SDØE) og er stýrt af ríkisfyrirtækinu Petoro. Sá sjóður og sömuleiðis Petoro eru vel að merkja allt annað fyrirbæri en risaolíufélagið Statoil, sem vinnur olíu og gas út um veröld víða.

Það eru sem sagt skattarnir og eign norska ríkisins í olíuvinnsluleyfum sem skilar norska ríkinu um 95% af þeim tekjum sem ríkið hefur af þessum atvinnurekstri. Arður vegna Statoil skilar þarna núna einungis um 5%. Það að norska ríkið á stóran hlut í Statoil (67%) hefur því sáralítið með það að gera að norska þjóðin nýtur arðsins af kolvetnisauðlindunum. 

Þar að auki á Statoil í reynd fátt ef nokkuð skylt með fyrirtæki eins og Landsvirkjun. Röksemdirnar um markaðsskráningu og sölu á hlut í Statoil á sínum tíma voru því talsvert annars eðlis en röksemdir um einkavæðingu á ámóta stórum hlut í Landsvirkjun. Einkavæðing á hlut í Statoil árið 2001 var lykilatriði til að fyrirtækið gæti orðið sá alþjóðlegi risi sem það er í dag. Það var sú framtíðarsýn sem var helsti hvatinn að baki því að norska ríkið skráði Statoil á hlutabréfamarkað og seldi hlut í fyrirtækinu.

Þarna hafði m.a. áhrif sú mikla sameiningarbylgja sem varð um aldamótin síðustu í olíuiðnaði heimsins. Þá sameinuðust t.d. Exxon og Mobil, Chevron og Texaco og einnig BP og Amaco. Verkefnin í olíubransanum voru að verða sífellt erfiðari og dýrari og til að takast á við þessa framtíð og samkeppnina þurfti öflugri félög. Það var þá sem norsk stjórnvöld ákváðu að skrá Statoil á hlutabréfamarkað og selja hlut í fyrirtækinu (upphaflega um 18%). Nokkru síðar rann olíuvinnsla Norsk Hydro inn í Statoil og nú á norska ríkið 67% hlut í fyrirtækinu. Statoil er í dag enn af olíurisum heimsins og t.a.m. með hvað allra mesta reynslu á djúphafssvæðum. Fyrirtækið stundar umsvifamikinn og afar áhættusaman rekstur út um veröld víða, eins og t.d. í Angóla, Azerbaijan, Kína, Líbýu og í Alsír (eins og við vorum nýlega minnt á).

Í stað þess að vísa til Statoil sem fyrirmyndar fyrir einkavæðingu á Landsvirkjun ætti Ásgeir Jónsson kannski fremur að leita fordæma í rekstri sem er skyldari þeim sem Landsvirkjun fæst við. Hann hefði t.a.m. getað haft samanburð af norska raforkufyrirtækinu Statkraft. Eða litið til fjölda annarra stórra vatnsaflsfyrirtækja í Noregi, Svíþjóð eða annars staðar í Evrópu, Kanada eða Bandaríkjunum. En þá hefði að vísu komið í ljós að almennt séð er hið opinbera lítt á því að einkavæða slík fyrirtæki - hvort sem er í heild eða að hluta. Það kemur m.a. til af þeirri miklu sérstöðu sem vatnsaflið hefur:

Vatnsafl hefur mikla sérstöðu

Bæði norska Statkraft og sænska Vattenfall eru alfarið í ríkiseigu. Þarna er vel að merkja um að ræða langstærstu raforkufyrirtækin í Noregi og Svíþjóð og bæði byggja þau mjög á vatnsafli (Statkraft þó sýnu meira en Vattenfall). Að því leyti svipar þeim talsvert til Landsvirkjunar.

Í Noregi er líka fjöldi annarra fyrirtækja sem svipar ennþá meira til Landsvirkjunar heldur en Statkraft eða Vattenfall. Þ.e. fyrirtæki sem eru fyrst og fremst vatnsaflsfyrirtæki og starfa eingöngu innanlands - eins og á við um Landsvirkjun (bæði Statkraft og Vattenfall eru aftur á móti komin með umtalsverða starfsemi erlendis). Hér má nefna fyrirtæki eins og ECO, Agder Energi, BKK, og Lyse Energi, en þau eru öll 100% í opinberri eigu og öll meðal stærstu raforkufyrirtækja í Noregi.

Ef við ætlum að leita fyrirmynda í Noregi - eða jafnvel í Svíþjóð - þá blasir við að þessir norrænu frændur okkar hafa aðhyllst algert eignarhald hins opinbera á stærstu raforkufyrirtækjunum. Þess vegna sker svolítið í augu þegar Ásgeir Jónsson heldur því fram að hið norræna fordæmi séu rök fyrir því að 30% hlutur í Landsvirkjun fari á markað. Og einnig kemur á óvart að sjá hann halda því fram að frændþjóðum okkar hafi heppnast að ná sátt um auðlindir sínar sem hvoru tveggja byggir á hagrænni skynsemi og sjálfbærri nýtingu, en að það hafi okkur ekki tekist. Þetta er málflutningur sem stenst ekki skoðun.

Sá sem þetta skrifar er á því að almennt sé einkarekstur heppilegri og árangursríkari en ríkisrekstur. En það er lítið vit í því að vísa til Statoil sem fyrirmyndar þegar tína á til röksemdir fyrir einkavæðingu á 30% hlut í Landsvirkjun. Og samanburður við Statkraft og Vattnenfall sýnir að núverandi eignarhald á Landsvirkjun rímar bara mjög vel við norræna módelið. 

Það er líka athyglisvert í þessu sambandi að nálægt því 70% alls virkjaðs vatnsafls í Bandaríkjunum er í opinberri eigu. Upphaf þess á sér sögulegar skýringar; margar af helstu vatnsaflsvirkjunum Bandaríkjanna voru byggðar af hinu opinbera. Frá því það byggingatímabil var í hámarki hefur mikið vatn runnið til sjávar - í orðsins fyllstu merkingu. En bæði alríkið og fylkin hafa engu að síður haldið fast í virkjanirnar þarna í landi einkaframtaksins.

Það vill nefnilega svo til að vatnsaflið er mjög óvenjuleg auðlind. Sú auðlind er ekki bara endurnýjanleg, heldur er þetta oft geysilega ódýr kostur til raforkuframleiðslu. Og líftími vatnsaflsvirkjananna er afar langur og viðhaldskostnaður oft mjög lítill. Þess vegna er stundum talað um að vatnsaflsvirkjanir mali gull. Og þess vegna fara meira að segja Bandaríkjamenn afar varlega í einkavæðingu á vatnsaflsfyrirtækjum. Þetta er vert að hafa í huga.

Er að myndast pólitísk samstaða um sölu á Landsvirkjun?

Fáir stjórnmálamenn hafa lýst skoðun sinni á mögulegri sölu á Landsvirkjun. Það er því nokkuð óljóst hversu mikill stuðningur er meðal þeirra við einkavæðingarleið af því tagi sem Ásgeir Jónsson hefur lagt til.

Það er líka óljóst hversu verðmætt fyrirtæki Landsvirkjun er, en hugsanlega mun það verðmæti aukast mjög á næstu árum. Aukin umræða undanfarin misseri og ár um mögulega einkavæðingu á Landsvirkjun - að hluta til eða í heild - bendir svo sannarlega til þess að margir hafi áhuga á að eignast hlut í þessu merka fyrirtæki.

Í þessu sambandi er vert að hafa í huga þá staðreynd að Landsvirkjun hefur að undanförnu kynnt hugmyndir um hvernig hugsanlega megi stórauka arðsemi fyrirtækisins á komandi árum og áratugum. Gangi sú sýn eftir má gera ráð fyrir að verðmæti Landsvirkjunar margfaldist. Þess vegna er kannski ekki skrýtið þó nú fýsi margan að eignast hlut í fyrirtækinu. En af sömu ástæðu er kannski hæpið að eigandi Landsvirkjunar - ríkið - sjái hag í því að selja hlut í fyrirtækinu nú um stundir.

Á móti kemur, að til að ná þeirri hækkuðu arðsemi sem Landsvirkjun hefur kynnt, þarf talsvert miklar fjárfestingar. Og það kynni að verða erfitt að fjármagna þær framkvæmdir allar nema að fá nýtt eigið fé inn í fyrirtækið - og þá eftir atvikum hluta þess frá einkaaðilum. Við eigum að skoða þetta fordómalaust. Ásgeir Jónsson leggur fram ýmsar röksemdir fyrir því að gera eigi Landsvirkjun að almenningshlutafélagi og selja um þriðjung í fyrirtækinu. Sumar þessar röksemdir eru prýðilegar, en aðrar þeirra eru veikari.

Nú kemur senn að kosningum til Alþingis. Athyglisvert er að bæði Árni Páll Árnason og Bjarni Benediktsson hafa sagt hugmyndir um að selja um 30% hlut í Landsvirkjun vera áhugaverðar. Einnig hefur landsfundur Framsóknarflokksins samþykkt svipaða hugmynd. Innan VG virðist aftur á móti veruleg og almenn andstaða við slíkar hugmyndir.

Árni Páll, sem sigraði með yfirburðum í formannskosningu Samfylkingarinnar nú um helgina, hefur reyndar bent á að full mikið hafi verið gert úr umræddum orðum hans. Hann hafi einungis í einu viðtali fyrir meira en ári síðan haft uppi orð um að þessi möguleiki gæti verið áhugaverður. Og síðan þá hafi hann séð ýmsa galla á að fara slíka leið. Árni Páll álítur því bersýnilega ekki tilefni til að setja einkavæðingu á Landsvirkjun í einhvern forgang. Og óneitanlega virðist sú afstaða hans skynsamleg.

Það er því sennilega langt í frá að einhver breið pólitísk samstaða sé að myndast um að gera Landsvirkjun að almenningshlutafélagi og selja umtalsverðan hlut í fyrirtækinu. Enda mörg önnur brýnni mál sem stjórnmálamennirnir okkar þurfa að takast á við á næstunni - heldur en að selja það sem sumir Íslendingar myndu kalla ættarsilfrið.

Í þessu sambandi er líka vert að hafa í huga að ný skoðanakönnun bendir til þess að veruleg andstaða sé meðal þjóðarinnar við slíkar einkavæðingarhugmyndir. Stjórnmálamenn munu því sennilega almennt fara varlega í það í aðdraganda Alþingiskosninganna, að tala fyrir sölu ríkisins á Landsvirkjun. Við sjáum hvað setur.

Orkugeirinn á uppleið

Nú eru liðin rúmlega fjögur ár frá því íslenska bankakerfið fór á hliðina - nánast allt í einni svipan. Því miður fór svo að þetta fall nokkurra einkarekinna fyrirtækja, sem aðallega skulduðu erlendum kröfuhöfum, bitnaði hart á íslenskum efnahag. Fyrir því eru ýmsar ástæður sem ekki verða raktar hér, enda flestum kunnar. En meðal afleiðinganna var mikið gengisfall íslensku krónunnar og stórlega dró úr fjárfestingum á Íslandi.

Fólk hefur mismunandi skoðanir á því hvernig til hefur tekist með að rétta íslenskt efnahagslíf við og hvort efnahagsbatinn á Íslandi gangi nógu hratt. Þegar litið er til tölfræðinnar sést að ennþá eru fjárfestingar hér litlar í sögulegu samhengi. Og enn bólar t.d. ekkert á því að framkvæmdir komist á fullt við byggingu álvers í Helguvík ásamt tilheyrandi virkjunarframkvæmdum.

Þetta hefur orðið sumum tilefni til að segja að hér sé hreinlega ekkert að gerast. En þegar betur er að gáð sést að slíkar fullyrðingar standast ekki. Því það er staðreynd að allt frá árinu 2010 hafa fjárfestingar á Íslandi verið á dágóðri uppleið. Það má að hluta til rekja til iðnaðar- og orkugeirans, þar sem bæði hefur mátt sjá ný og áhugaverð verkefni fara af stað og einnig athyglisverð stækkunarverkefni hjá nokkrum stærstu iðnfyrirtækjunum í landinu. Í þessum pistli verður athyglinni beint að nokkrum þessara fjárfestinga.

Fjárfestingar fara vaxandi

Eðlilega eru margir sem myndu vilja sjá hagvöxtinn á Íslandi aukast hraðar en raun ber vitni. Og sjá fleiri fjárfestingaverkefni fara í gang. Það er t.a.m. svolítið súrt að horfa upp á það að fjárfestingar sem hlutfall á af vergri landsframleiðslu (GDP) hafa verið að vaxa hraðar í flestum aðildarríkjum Evrópusambandsins heldur en hér á landi. Og það þrátt fyrir hina alræmdu evrukreppu - sem sumir vilja kalla svo en er í reynd skuldakreppa nokkurra evruríkja.

Já - flest evruríkin hafa verið að upplifa hraðari bata en Ísland. En það kemur reyndar varla á óvart. Bankahrunið hér var víðtækara en í nokkru öðru Evrópulandi og að auki þurfti ríkið hér að bjarga Seðlabankanum frá gjaldþroti. Og gleymum því heldur ekki að hér skall ekki aðeins á bankakreppa heldur líka mjög djúp gjaldeyriskreppa.

Gengi ISK steinféll, lánstraust Íslands hvarf sem dögg fyrir sólu og gjaldeyrisforði landsins gufaði upp. Fyrir vikið reyndist nauðsynlegt að leita aðstoðar Alþjóða gjaldeyrissjóðsins og setja ströng gjaldeyrishöft. Þau valda því að hver sá sem hingað kemur með fjárfestingu er í reynd að læsa þá fjármuni inni í íslenska hagkerfinu. Sá hinn sami veit ekkert hvort eða hvenær sá lás muni opnast. Þetta hlýtur óhjákvæmilega að draga úr áhuga erlendra aðila á því að fjárfesta á Íslandi.

Það er sem sagt varla við öðru að búast en að það taki dágóðan tíma fyrir okkur að komast upp úr kviksyndinu. En þrátt fyrir skellinn sem við fengum, þá er alrangt að halda því fram að hér sé ekkert að gerast. Því, eins og fyrr segir, hefur t.d. mátt sjá ýmis mjög áhugaverð ný fjárfestingaverkefni fara af stað í iðnaðar- og orkugeiranum.

Þessi verkefni eru misstór og mislangt á veg komin. Sum þeirra eru til marks um að þau erlendu fyrirtæki sem best þekkja til atvinnureksturs á Íslandi álíti það vera mjög góan kost að fjárfesta hér. Önnur þessara verkefna gefa ágæta vísbendingu um að fjölbreytni í viðskiptavinahópi orkufyrirtækjanna sé að aukast. Vænta má að það muni smám saman leiða til hækkandi arðsemi í raforkuframleiðslunni.

Þetta er jákvæð þróun. Að arðsemi fari vaxandi í raforkuframleiðslunni er mikið hagsmunamál fyrir allan almenning sökum þess að orkufyrirtækin hér eru að langmestu leyti í opinberri eigu. En þetta er vel að merkja langhlaup. Mjög stór hluti allrar raforkuframleiðslunnar er bundinn langtímasamningum við stóriðjufyrirtækin og þar er verðið lágt. Það að ná umtalsverðri hækkun á arðsemi í raforkuframleiðslu á Íslandi er því augljóslega mikið þolinmæðisverk.

Aukin fjölbreytni

Það er sem sagt svo að þrátt fyrir erfiðleika í íslenska efnahagslífinu undanfarin ár og víðar um heiminn, þá er prýðilegur gangur hér í uppbyggingu sem tengist orkugeiranum. Þarna hefur Landsvirkjun verið í fararbroddi að tryggja nýja orkusölusamninga, en önnur orkufyrirtæki hér munu vafalítið líka njóta góðs af þróuninni.

Skoðum aðeins betur nokkur þeirra verkefna sem um er að ræða. Hér er vel að merkja ekki á ferðinni tæmandi upptalning á öllum þeim orkutengdu verkefnum sem hér hefur verið ráðist í síðustu fimm árin eða svo. Einungis eru nefnd dæmi um nokkur áhugaverð verkefni (og alls ekki ætlunin að móðga þá sem standa að verkefnum sem hér eru ekki nefnd!). En þarna má t.d. nefna eftirfarandi:

Í fyrsta lagi akal hér minnst á opnun tveggja nýrra gagnavera, sem eru gagnaver Verne Global og Thor Data Center (sem nú er í eigu Advania). Í þessu sambandi er ánægjulegt að fyrir örfáum dögum bárust þær fréttir að verið er að stórauka flutningsgetu fjarskiptakaplanna sem Farice rekur milli Íslands og Evrópu. Þetta gefur tilefni til að ætla að brátt verði Ísland ennþá áhugaverðari staðsetning fyrir gagnaver en verið hefur.

Það blasir við að gagnaver eru starfsemi sem mikið verður fjárfest í á næstu árum (þetta er bein afleiðing aukinnar tölvu- og netnotkunar í heiminum). Eigi Ísland að ná til sín dágóðum hluta af gagnavistuninni er áríðandi að landið nái sem bestri samkeppnisstöðu. Samkeppnisstaðan þarna ræðst m.a. af hagkvæmu raforkuverði, að nauðsynleg flutningsgeta sé fyrir hendi og að upplýsa veröldina um hversu náttúrulegar aðstæður hér eru hentugar m.t.t. þeirrar kælingar sem nauðsynleg er í þessari starfsemi. Landsvirkjun hefur einmitt sett sér ákveðin markmið um að ná umtalsverðum hluta af þessum markaði, með sölu á raforku til nýrra gagnavera, og ánægjulegt að sjá fyrstu árangursríku skrefin þar.

Annað dæmi um ný og áhugaverð verkefni í orkugeiranum eru raforkusölusamningar Landsvirkjunar og Rarik í tengslum við iðnaðaruppbyggingu endurvinnslufyrirtækisins GMR. Það fyrirtæki hefur verið á fullu í framkvæmdum við Grundartanga í Hvalfirði. Þar er að rísa ný endurvinnslustöð á efnum sem falla til við rekstur álvera hér á Íslandi. Meðal afurða GMR verða stálstangir sem munu fljótlega bætast við íslensk útflutningsverðmæti.

Samkvæmt fréttatilkynningum af þessu verkefni nemur fjárfestingin þarna alls um tveimur milljörðum króna og skapar tvo tugi nýrra starfa. Stærsti fjárfestirinn í GMR er íslenska fjárfestingafélagið Strokkur Energy, en þar á bæ virðast menn ansið lunknir í að átta sig á möguleikum sem íslenski raforkumarkaðurinn býður upp á. Strokkur Energy á einmitt stóran hlut í nýju aflþynnuverksmiðjunni við Eyjafjörð. Þar er fyrirtækið í samstarfi við þýska rafeindarisann EPCOS í gegnum ítalska iðnfyrirtækið Becromal (sem er að fullu í eigu EPCOS).

Þriðja dæmið um ný orkutengd verkefni er fyrirhuguð uppbygging á kísilmálmverksmiðju á Bakka við Húsavík. Þetta verkefni er skemmra á veg komið en þau sem voru nefnd hér á undan, en gæti orðið talsvert umfangsmikið. Orkuþörfin nemur rúmlega 50 MW virkjun og meira en hundrað manns myndu starfa við verksmiðjuna. Framkvæmdaraðilinn er stórt þýskt fyrirtæki sem nefnist PCC og er með starfsemi í tólf löndum.

Annað stórt verkefni, sem einnig gæti orðið að raunverueika á Bakka, er bygging kísilkarbíðverksmiðju þarna við Húsavík. Að baki því verkefni stendur risastórt franskt fyrirtæki, Saint Gobain, sem er með ársveltu upp á um 40 milljarða evra og hátt í 200 þúsund starfsmenn í meira en sextíu löndum!

Þarna er sem sagt á ferðinni fyrirtæki sem er t.a.m. miklu stærra heldur en Alcoa. Þó svo ennþá sé of snemmt að fullyrða hvort þetta verkefni verður að raunveruleika er þokkaleg ástæða til bjartsýni. Saint Gobain hefur nefnileg áður skoðað tækifæri á Íslandi og fyrirtækið væri tæplega að spá aftur í Ísland nema mikil alvara sé þar að baki.

Öll ofangreind verkefni tengjast Landsvirkjun og verði þau öll að veruleika mun fyrirtækið vafalítið þurfa að auka framleiðslu sína umtalsvert. Þar hljóta að koma til greina jarðvarmavirkjanir á NA-landi og eftir atvikum aðrar virkjanir sem yrðu þá væntanlega í fullu samræmi við nýsamþykkta Rammaáætlun. Samþykkt hennar á Alþingi fyrir nokkrum dögum virðist að vísu ekki hafa skapað þá breiðu sátt sem æskilegt hefði verið. Engu að síður eyðir niðurstaðan vonandi ákveðinni óvissu um framtíðarsýn í raforkuframleiðslu og eykur líkur á að unnt verði að ljúka ennþá fleiri samningum um ný orkutengd verkefni.

Af öðrum orkutengdum verkefnum sem hér eru uppi, er nærtækt að nefna stóra fiskeldisstöð sem mun nýta kælivatn (sjó) frá jarðvarmavirkjun HS Orku á Reykjanesi (Reykjanesvirkjun). Hlýr sjórinn verður nýttur til að rækta hlýsjávarfisk sem kallast Senegalflúra. Þessi fjárfesting er á vegum norska fiskeldisfyrirtækisins Stolt Sea Farm. Þetta norska fiskeldisfyrirtæki er hluti af miklu stærri norskri samsteypu, sem nefnist Stolt-Nielsen og er umsvifamikil í skipaútgerð og flutningum á fljótandi gasi (LNG). En Stolt-Nielsen hefur sem sagt einnig lagt fyrir sig fiskeldi og virðist þar á góðri siglingu.

Fjárfesting Stolt Sea Farm á Reykjanesinu er sögð nema um 5 milljörðum ISK. Sem er talsvert, en samt var svolítið sérkennilegt að heyra fréttamann Sjónvarpsins kalla þetta "stærstu nýfjárfestingu útlendinga hér frá hruni". Það hafa jú miklu stærri fjárfestingaverkefni farið hér af stað og reyndar verið í fullum gangi í nokkur ár.

Þar má nefna stækkunina hjá álverinu í Straumsvík (sem fréttamaðurinn hefur væntanlega ekið framhjá á leið sinni að fiskeldisstöðinni). Það er nefnilega langt í frá að áliðnaðurinn hér sé bara að malla í rólegheitum, þó svo hægt miði í Helguvík. Og það er ekki bara að Rio Tinto Alcan í Straumsvík sé að stækka, heldur er stækkun einnig fyrirhuguð hjá álveri Century Aluminum í Hvalfirði, þ.e. hjá Norðuráli.

Áliðnaðurinn er líka á fullri ferð

Það er staðreynd að stóriðjan greiðir lægsta raforkuverðið. Á móti kemur að þetta eru mjög traustar tekjur fyrir raforkufyrirtækin og það til langs tíma. Þessi viðskipti hentuðu orkufyrirtækjunum hér alveg sérstaklega vel meðan verið var að byggja upp raforkukerfi landsins; bæði framleiðsluna og dreifikerfi Landsnets. Í dag er áliðnaðurinn aftur á móti orðinn það umsvifamikill í hagkerfinu að mikil stækkun þar gæti hugsanlega farið að skapa okkur umtalsverða áhættu.

Mikil og hröð uppbygging áliðnaðar í Kína undanfarinn áratug gæti t.a.m. leitt til umframframleiðslu og langvarandi niðursveiflu á álmörkuðum. Verulegur hluti af raforkusölunni til íslensku álveranna er tengdur álverði, þ.a. þetta er raunverulegur áhættuþáttur. Þar með er ekki verið að segja að hætta eigi að selja raforku til nýrra verkefna í áliðnaðinum. En þarna kann að vera skynsamlegt að taka ekki mjög stór skref - og leggja þess í stað höfuðáherslu á meiri fjölbreytni og hærra raforkuverð en það sem einkennir íslenska orkumarkaðinn í dag.

Undanfarin misseri og ár hefur talsvert mikið verið rætt um mikilvægi þess að auka arðsemi í raforkuframleiðslunni hér. Það mun varla gerast ef enn stærra hlutfall af raforkuframleiðslunni fer til áliðnaðar eða annarrar ámóta stóriðju. Í því ljósi er kannski fremur vafasamt að slíkar stórframkvæmdir samrýmist langtímahagsmunum orkufyrirtækjanna. Mun líklegra er að bætt arðsemi náist með hægari uppbyggingu fyrir fjölbreyttari iðnað.

Til að komast hraðar upp úr efnahagslægðinni kann þó að vera freistandi og jafnvel skynsamlegt að ná hér inn stórum verkefnum eins og felast í aukinni álframleiðslu. Og þá kannski alveg sérstaklega verkefnum sem eru hóflega stór, þ.a. hér komi mikil erlend fjárfesting inn en að verkefnin séu samt ekki svo stór að það skapi efnahagsbólu og ekki svo stór að það komi óþægilega niður á skuldsetningu orkufyrirtækjanna.

Lykilatriðið er sem sagt ekki nýtt álver heldur miklu fremur aukin fjölbreytni og eftir atvikum hóflega stór stóriðjuverkefni. Og það skemmtilega er að þetta er einmitt það sem er að gerast.

Þar hefur álverið í Straumsvík verið í fararbroddi með framkvæmdir upp á tugmilljarða ISK, sem auka framleiðslugetu álversins um heilan fimmtung. Þetta gerist ekki með nýjum kerskála, heldur hækkun á rafstraumi í núverandi kerum, ásamt viðeigandi uppfærslu á ýmsum öðrum búnaði álversins. Einnig breytast afurðir verksmiðjunnar; í stað þess að framleiða s.k álbarra verða afurðirnar sívalar stangir sem eru mun verðmætari afurð.

Umræddar framkvæmdir í Straumsvík hafa staðið yfir allt síðan á árinu 2010 og verður lokið 2014 eða 2015. Um er að ræða fjárfestingu nálægt 60 milljörðum ISK. Og svo þarf auðvitað meiri raforku, sem álverið fær frá Búðarhálsvirkjun sem nú er að rísa. Fullbyggð verður virkjunin 95 MW og þar er um að ræða framkvæmdir upp á um 26 milljarða ISK. Samtals er þetta verkefni allt því líklega nálægt 86 milljörðum ISK (álverið mun reyndar ekki nýta alveg alla raforkuna sem Búðarhálsvirkjun getur framleitt). Þetta er því risastórt í samanburði við áðurnefnt Senegalflúrueldi, en auðvitað eru bæði þessu verkefni jákvæð fyrir efnahagslífið.

En þessi framleiðsluaukning í Straumsvík er ekki eina álversverkefnið þessa dagana á Íslandi. Hjá álbræðslu Norðuráls í Hvalfirði (sem er í eigu Century Aluminum) er byrjuð vinna við stækkun sem gæti numið allt að 50 þúsund tonnum í aukinni framleiðslu á ári. Gangi það eftir verða þetta aðrar tugmilljarða króna framkvæmdir og þá verður hlutfallsleg stækkun Norðuráls álíka mikil eins og stækkunin sem nú er unnið að í Straumsvík. Það er því varla hægt að segja annað en að það sé rífandi gangur í íslenska áliðnaðinum. Og það þó svo ennþá sé allsendis óvíst hvort eða hvenær álver rís í Helguvík.

Ekkert að gerast?

Sem fyrr segir er ofangreint ekki tæmandi talning á öllum þeim orkutengdu verkefnum sem hér hafa verið til framkvæmda síðustu árin eða eru í pípunum. Og hér hefur heldur ekki verið vikið einu orði að olíuleitinni sem brátt mun fara í gang. En það er sem sagt fullt að gerast. Og svo sannarlega ekki hægt að kvarta undan framkvæmdaleysi í íslenska orkugeiranum.